Bezprawne pozbawienie wolności stypizowane jest w artykule 189 Kodeksu karnego.
Art. 189. [Bezprawne pozbawienie wolności]
§ 1. Kto pozbawia człowieka wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli pozbawienie wolności trwało dłużej niż 7 dni, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2a. 18 Jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 2, dotyczy osoby nieporadnej ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
§ 3. 19 Jeżeli pozbawienie wolności, o którym mowa w § 1-2a, łączyło się ze szczególnym udręczeniem, sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
Przestępstwo z art. 189 k.k. polega na pozbawieniu wolności fizycznej. Chodzi tu o zatrzymanie w zamkniętym pomieszczeniu, jak również o użycie jakiegokolwiek innego środka mogącego stanowić istotną przeszkodę w korzystaniu z tej wolności (fizycznej). W grę może wchodzić zastosowanie przemocy fizycznej (np. związanie, zamknięcie), użycie groźby czy innego środka. Nie jest rzeczą konieczną, aby uwolnienie się pozbawionego wolności było niemożliwe w sposób obiektywny; wystarczy, jeśli jest ono takim w uzasadnionym okolicznościami odczuciu uwięzionego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 lutego 2016 r. II AKa 3/16).
Przedmiotem ochrony art. 189 k.k. jest zaktualizowana wola w zakresie poruszania się i potencjalna hipotetyczna wola zmiany miejsca przebywania. Jeżeli zaś pokrzywdzony zezwala w sposób świadomy, na serio i konkretnie (wyraża zgodę) na pozbawienie go wolności, a nie czyni tego pod wpływem gróźb, lecz aby się ostatecznie rozliczyć, to zachowanie sprawców nie może stanowić czynu zabronionego (Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 grudnia 2005 r. II AKa 68/05).
Bez znaczenia dla bytu przestępstwa z art. 189 § 1 k.k. jest czasokres pozbawienia pokrzywdzonego możliwości poruszania się, jak też fakt, że pokrzywdzony sam się uwolnił (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 lipca 2014 r. II AKa 174/14).
Działania sprawcy przestępstwa z art. 189 § 3 k.k. stanowią formę szczególnego udręczenia osoby pozbawionej wolności, gdy w drastyczny sposób przekraczają granice niezbędne dla realizacji celu jakim jest owo pozbawienie wolności. Do takich form zalicza się przykładowo skrępowanie rąk i nóg za pomocą taśmy samoprzylepnej, nakładanie worków foliowych na głowę, podduszanie, grożenie oblaniem kwasem i zastrzeleniem, itp.
Kumulatywna kwalifikacja z art. 189 § 1 i art. 197 k.k. jest uzasadniona, gdy pozbawienie wolności pokrzywdzonej wykracza poza ramy konieczne do zgwałcenia, np. jest długotrwałe lub zbyt intensywne. Pozbawienie wolności jest konieczne dla dokonania niektórych przestępstw, w tym zgwałcenia. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 października 2014 r. II AKa 45/14).
Art. 197. [Zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej]
§ 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Przez szczególne udręczenie w rozumieniu art. 189 § 3 k.k. należy rozumieć takie warunki i okoliczności uwięzienia, które stwarzają dla ofiary dolegliwość znacznie większą od tej, jaka wynika z samego faktu pozbawienia wolności. Pobicie, nawet wyjątkowo dotkliwe, jednak nie spowodowane chęcią zwiększenia dolegliwości związanych z pozbawieniem wolności, lecz z odwetem za jakieś zachowanie pokrzywdzonego nie stanowi o udręczeniu w wyżej wskazanym znaczeniu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 lipca 2014 r. II AKa 104/14).
O uznaniu, że doszło do szczególnego udręczenia ofiary przestępstwa, nie przesądza, będący jego następstwem, stopień rozstroju zdrowia pokrzywdzonego, lecz decyduje ocena sposobu podjętego wobec określonej osoby, w konkretnych okolicznościach faktycznego działania, polegającego na zadaniu pokrzywdzonemu, wykraczających ponad miarę wynikającą z samego faktu pozbawienia wolności, dodatkowych cierpień fizycznych lub psychicznych.
Stosunek przestępstwa bezprawnego pozbawienia wolności do przestępstwa wzięcia zakładnika (Art. 252 k.k.)
Przedmiotem ochrony przepisu art. 252 k.k. jest niezagrożone niedozwolonym przymusem funkcjonowanie organów państwowych, samorządowych, instytucji, organizacji, ale także osób prawnych i fizycznych – a więc porządek publiczny. Ubocznym przedmiotem ochrony jest natomiast życie, zdrowie lub wolność człowieka, przy czym porządek publiczny burzy nie tylko branie lub przetrzymywanie zakładnika w celu zmuszenia do określonego zachowania się organu, instytucji, osoby prawnej, lecz także w celu zmuszenia do określonego zachowania się osoby fizycznej. Ustawodawca nie czyni przy tym dystynkcji pomiędzy osobą fizyczną, a pozostałymi podmiotami wymienionymi w art. 252 k.k.
Dla bytu przestępstwa z art. 189 k.k. cel pozbawienia wolności jest więc obojętny. Celem działania sprawcy z art. 252 § 1 k.k. jest natomiast zmuszenie wskazanych w nim podmiotów do określonego zachowania się.
Przestępstwo art. 252 k.k. stanowi – z uwagi na szczególny zamiar sprawcy – kwalifikowany typ przestępstwa z art. 189 k.k. Przepisy te pozostają ze sobą w pomijalnym zbiegu.
Konstruując desygnat „szczególnego udręczenia” ustawodawca unormował w art. 252 § 2 k.k. (i innych zawierających to znamię) – postać przestępstwa nacechowanego określonym stosunkiem psychicznym sprawcy do przetrzymywanej ofiary. Już choćby posłużenie się określeniem „szczególnym” dodatkowo optuje za przyjęciem, że chodzi tu o czynności nadzwyczajne, wykraczające poza te niezbędne dla zatrzymania ofiary w określonym miejscu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 17 września 2014 r. II AKa 140/14). Znamię szczególnego udręczenia nie jest przedmiotowo szersze od znamienia szczególnego okrucieństwa występującego w ustawowym opisie innych przestępstw (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2010 r. V KK 299/09).
Skoro nie powstaje wierzytelność, to niemożliwe jest wymuszenie zwrotu wierzytelności, o której mowa w art. 191 § 2 k.k. Żądanie zwrotu zaległości powstałej z działalności przestępczej będzie domaganiem się korzyści majątkowej w rozumieniu art. 282 k.k. (nienależnej, niegodziwej). Zaś pozbawienie wolności i przetrzymywanie człowieka w celu zmuszenia do wydania takiej korzyści realizuje znamiona art. 252 § 1 k.k., a nie art. 189 § 1 k.k. (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2016 r.
V KK 252/15)
Art. 191. [Zmuszanie do określonego zachowania]
§ 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
[…]
§ 2. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Art. 252. [Wzięcie zakładnika]
§ 1. Kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celu zmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osoby fizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
