Przejdź do treści
Adwokat Kraków » Blog prawny » Prawo cywilne

Odpowiedzialność za szkodę pomocnika, podżegacza i osoby która uzyskała korzyść z wyrządzonej szkody

 

Osoby odpowiedzialne za szkodę wyrządzoną

Zgodnie z treścią art. 422 k.c. za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody.

Obok bezpośredniego sprawcy (sprawców) szkody i solidarnie z nimi (art. 441 k.c.) odpowiedzialność odszkodowawczą ponoszą zatem trzy podmioty:

1) ten, kto nakłonił bezpośredniego sprawcę szkody do jej wyrządzenia (podżegacz),
2) ten, kto był pomocny sprawcy szkody (pomocnik) oraz
3) ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody (np. paser).

 

Należy zauważyć, że każdy z podmiotów wymienionych w art. 422 k.c. postępuje we współudziale w czynie podstawowym (wyrządzającym szkodę), choć ten współudział ma charakter jedynie pośredni, a nie bezpośredni. Jednakże pomimo pośredniego tylko współudziału w czynie wyrządzającym szkodę zarówno podżegacz, jak i pomocnik oraz osoba, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody odpowiadają z bezpośrednim sprawcą solidarnie, jeśli tylko sprawca jest zobowiązany do naprawienia tej szkody (art. 441 § 1 k.c.).

 

Wina jako przesłanka odpowiedzialności pomocnika, podżegacza i osoby która uzyskała korzyść z wyrządzonej szkody

Dla określenia istnienia odpowiedzialności wskazanej kategorii osób w konkretnym stanie faktycznym niezbędne jest zastosowanie reguły ogólnej zawartej w art. 415 k.c. Zarówno więc podżegacz, pomocnik, jak i ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej szkody odpowiadają za szkodę na zasadzie winy, bowiem wina stanowi przesłankę ich odpowiedzialności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2007 r., sygn. akt III CSK 338/06, publ. OSNC 2007, nr 12, poz. 187, Biul. SN 2007, nr 5, s. 12 – LEX nr 259787).

 

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 lutego 1980 r. (sygn. akt III PR 371/79) stwierdził, że w przypadku osoby, która skorzystała z już wyrządzonej szkody – przesłanką tej odpowiedzialności jest jej wina w postaci świadomego skorzystania ze szkody wyrządzonej drugiemu. W takiej sytuacji o świadomym skorzystaniu ze szkody wyrządzonej przez inną osobę można mówić jedynie wówczas, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną.

 

Pozostałe elementy konieczne do przyjęcia odpowiedzialności pomocnika, podżegacza i osoby która uzyskała korzyść z wyrządzonej szkody

Poza elementem winy, do zaistnienia odpowiedzialności w związku ze świadomym skorzystaniem ze szkody dodatkowo muszą być spełnione trzy elementy:

a) po pierwsze, musi dojść do uzyskania korzyści,
b) po drugie, osoba korzystająca musi mieć świadomość uzyskania korzyści oraz wyrządzenia drugiemu szkody,
c) po trzecie, źródłem korzyści musi być szkoda wyrządzona drugiemu (niekiedy wskazuje się, dodatkowo że istnieć winno następstwo czasowe pomiędzy wyrządzeniem szkody a uzyskaniem korzyści ze szkody).

 

Definicja podżegacza w kontekście odpowiedzialności za szkodę

Podżegaczem w rozumieniu art. 422 k.c. jest osoba, która nakłoniła sprawcę do wyrządzenia szkody.

Jak przyjmuje doktryna i orzecznictwo zamiarem podżegacza jest wywołanie w psychice sprawcy decyzji popełnienia czynu zabronionego lub umocnienia sprawcy w powziętej już decyzji popełnienia takiego czynu. Nakłanianie do popełnienia czynu niedozwolonego może przybrać różne formy. Może polegać na wyraźnie formułowanych żądaniach, namowach czy prośbach, może przybierać postać wypowiedzi pośrednio sugerujących określone postępowanie i zapewnienia o bezkarności.

Podżeganie może być zatem dokonane tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim, a pomiędzy zachowaniem podżegacza i zachowaniem sprawcy szkody musi istnieć związek przyczynowy w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. Dlatego też oddziaływanie podżegacza na sprawcę szkody musi mieć charakter zindywidualizowany w tym znaczeniu, że musi odnosić się do konkretnej osoby lub grupy osób, chociaż podżegacz nie musi znać osoby, którą nakłania do popełnienia czynu (wyrok z uzasadnieniem Sąd Apelacyjny w Lublinie z dnia 11 grudnia 2012 r., I ACa 421/12).

 

W związku z tym, że podżegacz oddziaływuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, poprzez dążenie do wywołania u niego postanowienia określonego zachowania, o nakłonieniu można mówić, gdy podżegacz faktycznie wpłynął na podjęcie przez sprawcę decyzji o popełnieniu konkretnego czynu niedozwolonego.

Przy ocenie stopnia prawdopodobieństwa skuteczności działań podżegacza należy zatem uwzględniać występujące między nim a bezpośrednim sprawcą zależności i ich indywidualne cechy, m.in. psychiczne. Osiągnięcie przez podżegacza zamierzonego celu, tj. nakłonienie sprawcy do popełnienia czynu zabronionego wymaga, aby był on osobą, której autorytet, powiązania o charakterze osobistym, umożliwiają wpływ na sferę decyzyjną sprawcy. (por. Agnieszka Rzetecka-Gil; Komentarz do art. 422 Kodeksu cywilnego, system informacji prawnej LEX i przywołane tam poglądy doktryny i orzecznictwa).

 

Na kanwie sporu o odszkodowanie od współwięźnia, w sytuacji gdy powód został pobity przez pracowników Aresztu Śledczego i doznał w jego następstwie uszkodzenia ciała, sąd uznał, że przesłanek uznania za podżegacza nie wyczerpuje ewentualne nakłanianie przez współwięźnia funkcjonariuszy Aresztu w do pobicia powoda, trudno bowiem uznać, aby współwięzień miał wśród pracowników Aresztu taki autorytet, że mógłby ich nakłonić do dokonania pobicia.

 

Pojęcie „skorzystania” ze szkody na gruncie art. 422 k.c.

„Skorzystaniem” ze szkody będzie uzyskanie jakiejkolwiek korzyści albo o charakterze majątkowym w postaci zwiększenia aktywów, zmniejszenia pasywów, uniknięcia możliwego zmniejszenia aktywów, albo o charakterze niemajątkowym, osobistym.

 

Odpowiedzialność za szkodę osoby, która pomogła w ukryciu szkody już wyrządzonej przez sprawcę

Artykuł 422 k.c. nie przewiduje odpowiedzialności za szkodę osoby, która pomogła w ukryciu szkody już wyrządzonej przez sprawcę, chyba że osoba ta jeszcze przed wyrządzeniem szkody zapewniła sprawcę o gotowości udzielenia pomocy do jej ukrycia (tak: wyrok Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie z dnia 24 września 2014 r., IV Ca 168/14).

 

Świadomość skorzystania z wyrządzonej drugiemu szkody, w rozumieniu art. 422 k.c.

Na tle rozumienia pojęcia świadomość na gruncie art. 422 k.c. zachodzą rozbieżności. Kodeks cywilny w ogóle nie posługuje się jednolicie tym słowem, raz używając go w kontekście poczytalności (art. 82, 425) innym zaś razem stanowi ono cechę zachowania z zasady poczytalnego podmiotu (art. 412, 527, 921). Oznacza to tym samym, że cechę świadomości należy rozumieć swoiście dla omawianej instytucji.

Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lutego 1980 r. w sprawie IV PR 371/79 odszedł od wyrażonego w latach sześćdziesiątych poglądu, że odpowiedzialność pasera istnieje także w przypadku, gdy powinien on podejrzewać, że przedmiot pochodzi z nielegalnego źródła (zob. wyrok z 17.02. 1964r., I CR30/63) i przyjął, że o świadomym skorzystaniu ze szkody można mówić jedynie wówczas, gdy temu kto ze szkody skorzystał przypisać można winę umyślną. Argumentowane to było tym, że „ustawodawca nie posłużył się tu terminem złej wiary, który obejmuje korzystanie świadome i lekkomyślne, lecz posługując się terminem świadomość ograniczył odpowiedzialność do winy kwalifikowanej”.

 

W literaturze przedmiotu podnosi się z kolei, że skoro wymogiem ustawowym jest świadomość, a nie umyślność, to w grę wchodzi szersza grupa stanów faktycznych, mieszczących w sobie zarówno zachowania umyślne, jak i wprawdzie nieumyślne, ale dokonane w warunkach świadomej nieumyślności, lekkomyślności (por. P. Machnikowski, (w:) System Prawa Prywatnego, t. 6, 2014, s. 449-450).
Bazując na literalnej treści art. 422 k.c. nie jest właściwe utożsamianie winy umyślnej i świadomości, bowiem gdyby intencją ustawodawcy było powiązanie odpowiedzialności sprawcy jedynie z winą umyślną wyraził by to wprost w przepisie.

Odwołać się w tym miejscu należy do słownikowej definicji pojęcia działania świadomego, według której „świadomie” oznacza nieprzypadkowo, celowo, zdając sobie sprawę.

 

Zakres odpowiedzialności osoby, która świadomie skorzystała ze szkody 

Zakres odpowiedzialności osoby, która świadomie skorzystała ze szkody (art. 422 k.c.), nie jest w doktrynie ani orzecznictwie ujęty jednoznacznie i był szeroko komentowany.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem przyjmuje się, że ponieważ odpowiedzialność osoby, która świadomie skorzystała ze szkody jest odpowiedzialnością za własny, a nie cudzy czyn, wobec tego zakres jej odpowiedzialności ograniczony jest do wysokości uszczerbku, jaki został utrwalony przez jej zachowanie. Oznacza to, że osoba korzystająca ze szkody odpowiada tylko za taką część tej szkody, z jakiej sama skorzystała.

Osoba odnosząca korzyść odpowiada więc w granicach następstw własnego czynu, a nie za całą szkodę wyrządzoną przez bezpośredniego sprawcę. W tych samych granicach odpowiadała będzie solidarnie ze sprawcą (art. 441 k.c.).

 

Zwraca się tu uwagę, że przyjęcie zasady, że korzystający odpowiada zawsze za całą szkodę jest szczególnie rażące w sytuacji, w której skorzystaniem objęto jedynie znikomą część uszczerbku majątkowego wyrządzonego przez sprawcę w znacznych rozmiarach (zob. L. Stecki „Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym” Warszawa 1983 s. 75 i cyt. tam literatura., tak też komentarz do art. 422 pod red. Olejniczaka, Legalis).

 

Według natomiast drugiego poglądu, osoba taka, która korzysta ze szkody wyrządzonej przez bezpośredniego sprawcę, powinna odpowiadać wobec poszkodowanego za całą wysokość tej szkody.

 

Pasterstwo a świadomość skorzystania z wyrządzonej drugiemu szkody

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny (Sygn. akt I ACa 972/16), w wyroku z dnia 8 maja 2017 r. przyjął, że przesłankami świadomości pozwanego co do pochodzenia towaru z czynu niedozwolonego było to, iż ten przyjął towar w dużej ilości, który był sprzedawany po cenie niżej od ceny fakturowanej i obowiązującej na rynku, a pomimo, że towar został przewieziony samochodami  oraz oryginalnie zapakowany pozwany nie kwitował jego odbioru, nie wystawiano za niego żadnych dowodów zapłaty; natomiast pozwany, jako osoba prowadząca działalność rolniczą, wiedział, jakie są ceny obowiązujące na rynku oraz jakie są procedury związane z zakupem rzeczy do produkcji rolnej.

 

Należy tu zwrócić uwagę, że podmiotem od którego paser uzyskuje korzyść, niekoniecznie musi być podmiot, który jest sprawcą szkodzącego czynu niedozwolonego. Paser nie musi znać tożsamości bezpośredniego sprawcy deliktu, musi natomiast być świadomy nielegalnego pochodzenia korzyści oraz świadomy, że jego zachowanie stanowi skorzystanie ze szkody (zob. wyr. SN z 16 czerwca 2010 r., I CSK 507/09, L.) (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku I Wydział Cywilny z dnia 8 maja 2017 r., Sygn. akt I ACa 972/16).

 

Zakres odpowiedzialności pasera, jako osoby która świadomie uzyskała korzyść z wyrządzonej szkody

W orzecznictwie przyjęto, że paser, który świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody, obowiązany jest do jej naprawienia nie tylko do wysokości uzyskanych przez siebie korzyści, ale w stopniu odpowiadającym wartości nabytej rzeczy, pochodzącej z kradzieży (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca 1966 r., sygn. akt I PR 162/66, niepubl. – LEX nr 6000).

W konsekwencji tego korzyść odniesioną przez pasera należałoby obliczać z reguły w wartości przyjętego przez pasera mienia pochodzącego z przestępstwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1970 r., sygn. akt II PR 540/68, publ. OSNCP 1970, nr 11, poz. 198 – LEX nr 1086).

Bez znaczenia również będzie ewentualny zysk, jaki uzyskał paser, sprzedając później to mienie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1979 r., sygn. akt II CR 360/79, publ. OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 142 – LEX nr 2478).

 

W nowszym orzecznictwie przyjmuje się, co do zakresu odpowiedzialności pasera na gruncie art. 422 k.c., że istotny jest tu brak związku przyczynowego pomiędzy szkodą a czynem pasera (to nie zachowanie korzystającego jest przyczyną szkody, ale jej istnienie – wyrządzone przez inną osobę – jest warunkiem koniecznym do zaistnienia deliktowego zachowania osoby korzystającej).

Tak więc paser, który nie wyrządza szkody bezpośrednio, odpowiadać winien tylko za czyn własny. Przy takim rozumieniu zachodzi zresztą spójność rozwiązań cywilno – i karnoprawnych (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku I Wydział Cywilny z dnia 8 maja 2017 r., Sygn. akt I ACa 972/16).  

 

Ponadto należy zaznaczyć, że odpowiedzialność pasera na gruncie art. 422 k.c. jest spełniona jeżeli odniósł on korzyść majątkową w chwili nabycia przedmiotu pochodzącego z przestępstwa ( por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1979 r., sygn. II CR 360/79, OSNC 1980, nr 7-8, poz. 142; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1970 r., sygn. II PR 540/68, publ. OSNC 1970, nr 11, poz. 198) ,

 

Solidarna Odpowiedzialność sprawcy, podżegacza i pomocnika za szkodę

Art. 441 k.c. § 1 stanowi normatywną podstawę solidarności dłużników, a jego konsekwencją jest współodpowiedzialność na zasadach określonych w art. 366 i n. k.c. wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za delikt. Jednocześnie art. 441 § 2 i 3 k.c. zawiera szczególne uregulowania co do roszczeń regresowych.

Solidarną odpowiedzialność może ponosić kilku współsprawców, ale także sprawca z pomocnikiem, podżegaczem lub osobą, która skorzystała ze szkody (art. 422 k.c.), oraz sprawca z innymi podmiotami odpowiedzialnymi za delikt. Dopuszczalne jest zatem powiązanie art. 441 k.c. zarówno z ogólną podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej wyrażoną w art. 415 k.c. jak i podstawą odpowiedzialności za szkodę podżegacza, pomocnika i korzystającego ze szkody
z art. 422 k.c.

 

Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą , z faktu, że zgodnie z art. 422 k.c. w zw. z art. 441 § 1 k.c., odpowiedzialność sprawcy, podżegacza i pomocnika jest solidarna, nie wynika, że wszyscy odpowiadają za tę samą szkodę. Każdy z nich odpowiada tylko za szkodę pozostającą w normalnym związku przyczynowym z jego czynem niedozwolonym.

Przy pomocnictwie działanie lub zaniechanie pomocnika jest najczęściej warunkiem ułatwiającym, przyspieszającym wyrządzenie szkody i dlatego bada się związek przyczynowy między zachowaniem pomocnika a działaniem osoby wyrządzającej szkodę (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2008 r., sygn. II CSK 234/08, LEX nr 483287; Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 4 marca 2010 r., sygn. I ACa 948/09, LEX nr 1164704; Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 24 lipca 2014 r., sygn. I ACa 742/13, LEX nr 1544960).

 

Przedawnienie roszczeń przeciwko sprawcy, podżegaczowi i pomocnikowi za szkodę

Termin przedawnienia roszczeń deliktowych ma zastosowanie niezależnie od tego, czy roszczenie jest skierowane do sprawcy, czy też przeciwko innej osobie zobowiązanej do naprawienia szkody. Wynika to też z umiejscowienia art. 422 k.c., który znajduje się w tytule VI kodeksu cywilnego poświęconemu czynom niedozwolonym, a więc wszystkie roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, w tym art. 422 k.c., podlegają przedawnieniu określonemu w art. 442 1 k.c. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 kwietnia 2014 r.,  I ACa 1417/13).

 

Kliknij gwiazdkę, aby dokonać oceny!

Średnia ocena 0 / 5. Liczba głosów: 0

Jak dotąd brak głosów! Bądź pierwszą osobą, która oceni ten artykuł.

Jeżeli post okazał się przydatny …

Dołącz do nas w mediach społecznościowych!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Protected with IP Blacklist CloudIP Blacklist Cloud

Umówienie spotkania 9:00-19:00