Analiza poglądów orzecznictwa i doktryny wskazuje, że pracownik (również były pracownik) może dochodzić naprawienia szkody majątkowej, powstałej w wyniku stosowania względem niego w pracy mobbingu, a związanej np. z rozstrojem zdrowia i kosztami leczenia, na podstawie zarówno przepisów zawartych w Kodeksie pracy (regulacja dotycząca mobbingu), jak też Kodeksie cywilnym (ogólne zasady odszkodowawcze oparte na idei ponoszenia odpowiedzialności przez osobę, która spowodowała daną szkodę).
Odszkodowanie za mobbing na zasadach Kodeksu pracy
Kodeks pracy w art. 94 3 § 4 i 5 przewiduje, że pracownik, który wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę powinno nastąpić na piśmie z podaniem mobbingu, jako przyczyny uzasadniającej rozwiązanie umowy o pracę.
Mobbing w tym przypadku definiowany jest jako wymienione w § 2 artykułu art. 94 3 k.p. działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.
Więcej na temat mobbingu i przykładów zachowań mobbingowych – czytaj tutaj
Niewskazanie mobbingu przez pracownika jako przyczyny rozwiązania umowy o pracę, a możliwość uzyskania odszkodowania
Niezłożenie przez pracownika oświadczenia, o zaistniałym względem niego mobbingu, jako przyczynie rozwiązania umowy o pracę nie oznacza jednak, że nie jest możliwe dochodzenie przez pracownika odszkodowania, jeżeli zachowania (działania lub zaniechania pracodawcy) były bezprawne, zawinione i wyrządziły mu szkodę.
Brak zaistnienia formalnej przesłanki do skutecznego dochodzenia odszkodowania w oparciu o przepisy Kodeksu pracy (art. 94 3 § 4 i 5 k.p.) ze względu na rozwiązanie umowy o pracę na podstawie porozumienia stron, nie stanowi bowiem przeszkody do stosowania ogólnych reguł o odpowiedzialności deliktowej z Kodeksu cywilnego.
Dochodzenie przed sądem pracy przez pracownika odszkodowania za szkodę majątkową wywołaną uszkodzeniem ciała
Podstawę dochodzenia od pracodawcy roszczeń majątkowych (zadośćuczynienia i odszkodowania z tytułu mobbingu) stanowi w pierwszej kolejności art. 94 3 § 3 i 4 k.p. (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 marca 2007 r., Sygn. akt II PK 228/06 )
W piśmiennictwie prawniczym wyrażany jest jednak pogląd, zgodnie z którym przed sądem pracy pracownik może dochodzić od pracodawcy naprawienia tej części szkody majątkowej i niemajątkowej z tytułu mobbingu, która nie może być zaspokojona na podstawie art. 94 3 § 3 i 4 k.p.
Chodzi tutaj w szczególności o roszczenie przewidziane w art. 444 k.c., do którego odpowiednio odsyła art. 300 k.p., czyli o szkodę majątkową spowodowaną uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2009 r., sygn. akt II PK 105/09).
Stosownie do § 1 art. 444 kc, w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu. Artykuł ten w § 2 stanowi natomiast, że jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty.
Udowodnienie przez pracownika skutku mobbingu w postaci rozstroju zdrowia
Podkreślenia wymaga, że jak zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2009 r., Sygn. akt III PK 2/09), roszczenie ofiary mobbingu tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 94 3 § 3 k.p. wymaga udowodnienia przez poszkodowanego skutku mobbingu w postaci rozstroju zdrowia, przy czym jest to rozstrój zdrowia w kategoriach medycznych.
Przyczyny i konsekwencje wprowadzenia przepisów o mobbingu do Kodeksu pracy
Należy wskazać, że w utrwalonej judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż wprowadzenie do Kodeksu pracy przepisów o mobbingu polegało na jednoznacznym określeniu odpowiedzialności pracodawcy za wyraźnie i najdalej idące skutki mobbingu, który spowodował rozstrój zdrowia (art. 94 3 § 3 k.p.) lub doprowadził do rozwiązania przez pracownika stosunku pracy wskutek mobbingu pracodawcy (art. 94 3 § 4 k.p.).
W tym zakresie dominuje stanowisko, że kodyfikacja instytucji mobbingu nie ograniczyła – w stosunku do poprzedniego stanu prawnego – prawnych możliwości dochodzenia przez poszkodowanego lub pokrzywdzonego pracownika roszczeń o naprawienie szkody majątkowej lub krzywd niematerialnych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, dotyczących w szczególności ochrony dóbr osobistych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2011 r., Sygn. akt II PK 226/10).
Mobbing jest więc jedynie kwalifikowanym naruszeniem dóbr osobistych, których definicja znajduje się w kodeksie cywilnym.
Mobbing jako delikt cywilny
Według wyroku Sądu Najwyższego z 29 marca 2007 r., II PK 228/06 (OSNP 2008 nr 9-10, poz. 126), mobbing jest kwalifikowanym deliktem prawa pracy, a sankcje za jego stosowanie są zdarzeniami prawa pracy, które sąd pracy osądza przede wszystkim na podstawie art. 94 3 k.p., chociaż odbywa się to z uwzględnieniem dorobku orzecznictwa sądów cywilnych z zakresu orzekania o zadośćuczynieniu za doznaną krzywdę (art. 445 § 1 i art. 448 k.c.), jak i kompensaty szkody wywołanej rozstrojem zdrowia (art. 444 § 1 k.c.), czyli o odszkodowaniu z tytułu czynów niedozwolonych.
Nie można więc interpretować art. 94 3 § 4 i 5 k.p. w taki sposób, że stanowi on przepis szczególny w stosunku do przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności deliktowej, wyłączający ich stosowanie w przypadku dopuszczenia się przez pracodawcę mobbingu jako kwalifikowanego deliktu prawa pracy.
Roszczenia pracownika oparte o przepisy Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych
W literaturze prawniczej i orzecznictwie dominuje pogląd, zgodnie z którym pracownik może wystąpić przeciwko swojemu prześladowcy (a więc albo bezpośrednio przeciwko pracodawcy, albo przeciwko innej osobie nękającej pracownika w miejscu pracy, co również może obciążać pracodawcę w związku z naruszeniem przez niego obowiązku przeciwdziałania mobbingowi – art. 943 § 1 k.p.), również z roszczeniami wywodzonymi bezpośrednio z przepisów prawa cywilnego, czyli z klasycznymi roszczeniami cywilnoprawnymi.
W powyższym względzie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 października 2009 r., Sygn. akt II PK 105/09, wymienił następujące roszczenia pracownika:
- o ustalenie, że ma (lub miał) miejsce mobbing jako zdarzenie prawotwórcze, rodzące odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie prześladowcy (art. 189 k.p.c.);
- o zaniechanie naruszania dóbr osobistych pracownika w związku z mobbingiem (art. 24 § 1 zdanie pierwsze k.c.);
- o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, w szczególności przez złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 § 1 zdanie drugie k.c.);
- o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę doznaną wskutek naruszenia dóbr osobistych lub o zapłatę odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny (art. 24 § 1 zdanie trzecie k.c. i art. 448 k.c.); pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 94 3 § 3 k.p. (przepis ten stanowi odpowiednik art. 445 k.c.);
- o naprawienie szkody wyrządzonej naruszeniem dóbr osobistych (art. 24 § 2 k.c. oraz art. 415 i nast. k.c.);
- o naprawienie szkody wyrządzonej rozstrojem zdrowia spowodowanego mobbingiem (art. 444 k.c.).
Mobbing jako forma naruszenia dóbr osobistych
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 października 2009 r., sygn. akt II PK 105/09, uznał, że skoro mobbing jest kwalifikowany jako delikt (wykroczenie przeciw prawu), a jego istota zawsze polega na naruszaniu dóbr osobistych pracownika (takich jak godność, dobre imię, zdrowie), to należy przyjąć, że pracownik może skorzystać z cywilnoprawnych roszczeń służących ochronie tych dóbr (art. 24 § 1 i 2 k.c.).
W grę wchodzą przede wszystkim roszczenia niemajątkowe (o zaniechanie działania zagrażającego dobru osobistemu, a w razie dokonanego naruszenia – o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków), nie można jednak wykluczyć roszczeń majątkowych (na co jednoznacznie pozwala art. 24 § 2 k.c., przewidując możliwość domagania się przez poszkodowanego naruszeniem jego dóbr osobistych, wskutek czego została mu wyrządzona szkoda majątkowa, naprawienia jej na zasadach ogólnych, czyli według przepisów Kodeksu cywilnego o czynach niedozwolonych).
Przesłanki ochrony dóbr osobistych
Przesłankami ochrony dóbr osobistych są istnienie dobra chronionego, stwierdzenie faktu jego naruszenia w sposób zawiniony, bezprawność naruszenia, jak też istnienie związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem naruszyciela a powstałą szkodą.
Ciężar dowodowy przy dochodzeniu odszkodowania na zasadach ogólnych
Decydując się na dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych (na podstawie Kodeksu cywilnego) pracownik musi jednak zdawać sobie sprawę z tego, że zgodnie z art. 6 k.c. spoczywa na nim ciężar udowodnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności deliktowej – a zatem winy i bezprawności działań pozwanego pracodawcy, wyrządzenia tymi działaniami szkody (samego faktu jej powstania a także wysokości), a przede wszystkim normalnego (adekwatnego) związku przyczynowego pomiędzy bezprawnymi i zawinionymi działaniami pracodawcy a powstaniem szkody.
Powoda obciąża także udowodnienie wszystkich okoliczności dotyczących stosowania wobec niego mobbingu. Pracownik jest bowiem obowiązany do przytoczenia faktów wskazujących na mobbing i obciąża go przy tym ciężar ich udowodnienia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 6 grudnia 2005 r., III PK 94/05, OSNP 2006 nr 21-22, poz. 317).
Bezprawność naruszenia dobra osobistego
Odnośnie bezprawność jako przesłanki dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia dóbr osobistych wypada zauważyć, że bezprawność to sprzeczność z normami prawa lub zasadami współżycia społecznego ujmowana w kategoriach obiektywnych.
W obecnym stanie prawnym funkcjonuje domniemanie bezprawności zaistniałego naruszenia. Domniemanie to może jednakże zostać obalone. Osoba, która dopuściła się naruszenia dobra osobistego może uwolnić się od odpowiedzialności, wykazując okoliczności uchylające bezprawność jej zachowania.
Okolicznościami wyłączającymi bezprawność są np. zgoda poszkodowanego, działanie w ramach obowiązku prawnego, wykonywanie własnego prawa podmiotowego, obrony koniecznej, czy wreszcie działanie podjęte w obronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego (podobnie: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 1989 r., Sygn. akt II CR 419/89, (…) nr 296329, OSP 1990, nr 11-12, poz. 377).
