Istota umownego prawa odstąpienia od umowy
Zgodnie z art. 395 k.c. można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy, które wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
Umowne prawo odstąpienia od umowy uregulowane w art. 395 k.c. stanowi wyjątek od zasady pacta sunt servanda (zasady dotrzymywania umów). Jest to wyjątek oparty na postanowieniu kontraktowym wynikającym ze zgodnej woli obu stron. Umowne odstąpienie od umowy jest więc wykonaniem przez jedną ze stron stosunku obligacyjnego uprawnienia prawnokształtującego.
Elementy obligatoryjne zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy
Do elementów obligatoryjnych zastrzeżenia prawa odstąpienia od umowy należy zaliczyć:
– określenie strony, której przysługuje prawo odstąpienia;
– wskazanie terminu, po upływie którego prawo odstąpienia wygasa
Termin do umownego odstąpienia od umowy
Pojawiający się w związku z zastrzeżeniem prawa odstąpienia stan niepewności, co do istnienia stosunku zobowiązaniowego zostaje zgodnie z art. 395 § 1 k.c. ograniczony przez ustalenie terminu przed nadejściem którego prawo to powinno być wykonane. Termin ten jest terminem końcowym i zarazem terminem zawitym do wykorzystania uprawnienia kształtującego (wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 17 października 2014 r., Sygn. akt X Ga 231/14).
Rozwiązanie to jest pomyślane w interesie obu stron i ma na celu wyeliminowanie niepewności co do tego, czy umowa będzie w przyszłości wiązać strony.
Pojęcie oznaczonego terminu, które pojawia się w tym przepisie należy traktować dość elastycznie, co do sposobu wyznaczenia terminu, a więc nie tylko poprzez wskazanie oznaczonej liczby jednostek czasu czy daty kalendarzowej zamykającej okres, ale także za pomocą określeń przybliżonych np. poprzez wskazanie po wystąpieniu jakiego zdarzenia może ono nastąpić. Przy odstąpieniu od umowy to ostatnie określenie terminu złożenia oświadczenia jest szczególnie uzasadnione, bowiem zwykle to jakieś konkretne zdarzenie np. nierozpoczęcie robót i niekontynuowanie ich pomimo wezwania do tego na piśmie, daje taką możliwość stronie umowy (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 19 lutego 2013 IA Ca 27/13).
Termin ten może być oznaczony także przez wskazanie zdarzenia, które z pewnością nastąpi w przyszłości, lecz nie wiadomo kiedy.
Skutki braku oznaczenia terminu przy umownym odstąpieniu od umowy
Oznaczenie terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy ustawa wprowadza pod sankcją nieważności.
Przepis art. 395 § 1 zd. 1 k.c. określający istotne elementy kontraktowego prawa odstąpienia ma charakter iuris cogentis, stąd też nie jest dopuszczalne wyłączenie przez strony oznaczenia terminu (tak w systemie Prawa Prywatnego, Prawo zobowiązań – część ogólna, tom 5 pod. Red. Ewy Łętowskiej, Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN Warszawa 2006, str. 939). Przemawia za tym funkcjonalna wykładnia tego przepisu – brak ograniczenia prawa odstąpienia terminem prowadziłby do powstania nieracjonalnego stanu niepewności i pozbawienia drugiej strony możliwości trwałego czerpania korzyści z zawartej umowy.
Brak zatem jednego z elementów umownego zastrzeżenia prawa odstąpienia, a przede wszystkim wskazania terminu, w ciągu którego można skorzystać z prawa odstąpienia, stosownie do art. 58 § 3 k.c – powoduje nieważność zastrzeżenia prawa odstąpienia (tak w systemie Prawa Prywatnego (…) str. 939).
Uzupełnienie braku oznaczenia terminu przy umownym odstąpieniu od umowy
Stosownie do Art. 77. § 1 k.c. uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia. Jeżeli strony w umowie nie oznaczyły terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy, mogą to uczynić jeszcze po zawarciu umowy, co traktowane jest jako uzupełnienie umowy i wymaga tej samej formy co umowa.
Skutki umownego odstąpienia od umowy
Skuteczne odstąpienie od umowy kształtuje nowy stan prawny między stronami w ten sposób, że od chwili jego złożenia umowa wzajemna przestaje wiązać a strony nie są już obustronnie wobec siebie zobowiązane do świadczeń przewidzianych w umowie.
W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą, a więc to, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie (Art. 395 § 2 k.c.).
Przepisy art. 395 k.c. nie zawierają żadnych dalszych konsekwencji czy też uprawnień przysługujących stronie. Bezpodstawnym więc jest ewentualne żądanie o zapłatę odszkodowania (wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 27 maja 2014 r., sygn. akt IX Ca 72/14).
Podkreślić również należy, że w reżimie art. 395 k.c. sąd nie bada czy nastąpiło wykonanie zobowiązania. Co za tym idzie nie bada również powstania szkody i jej zakresu.
Znaczenie przyczyny zastosowania prawa umownego odstąpienia od umowy
Podkreślić należy, że na gruncie regulacji kodeksowej dotyczącej umownego prawa do odstąpienia od umowy (art. 395 k.c.), nie ma znaczenia przyczyna odstąpienia, a jeżeli zostanie wskazana jako warunek odstąpienia, to ustawodawca nie wprowadza w tej mierze żadnych obwarowań i ograniczeń, pozostawiając jej ustalenie wyłącznej woli stron. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11 lipca 2013r. VACa 235/13)
Dodatkowe składniki umownego prawa odstąpienia od umowy
Kontraktowa klauzula odstąpienia może być poszerzona o dalsze fakultatywne składniki, np. określenie przesłanek odstąpienia, ale nie eliminuje to określenia terminu dla realizacji umownego prawa odstąpienia.
Warto w tym miejscu zwrócić jednak uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2003 r. w sprawie V CKN 310/01, w którym Sąd Najwyższy zajął stanowisko, zgodnie z którym niedopuszczalne jest takie ukształtowanie treści stosunku zobowiązaniowego, które prowadzi do naruszenia bezwzględnie obowiązujących przepisów ustawy. Istnienie konkretnego przepisu prawa, który poszczególne zagadnienia – odnoszące się do pewnej umowy (bądź pewnego typu umów) normuje w sposób imperatywny, wyklucza możliwość regulowania przez strony w sposób odmienny wynikających z umowy wzajemnych praw i obowiązków.
Umowne prawo odstąpienia od umowy (art. 395 k.c) a przepisy ustawy o prawach konsumenta
Zgodnie z przepisem art. 27 ustawy z dnia 30 maja 2014 roku o prawach konsumenta, konsument, który zawarł umowę na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, może w terminie 14 dni odstąpić od niej bez podawania przyczyny i bez ponoszenia kosztów, z wyjątkiem kosztów określonych w art. 33, art. 34 ust. 2 i art. 35.
Odstąpienie od umowy uregulowane w umowie (art. 395 § 2 k.c.) przewiduje obowiązek zapłaty odpowiedniego wynagrodzenia. Również gwarantowane ustawą prawo konsumenta do odstąpienia od umowy w razie zawarcia umowy na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa przewiduje obowiązek poniesienia kosztów oraz zapłaty za świadczenie spełnione do chwili odstąpienia od umowy (wyrok Sądu Rejonowego w Słupsku z dnia 26 czerwca 2017 r., I C 345/17).
Analogiczne stosowanie przepisów o umownym odstąpieniu od umowy do odstąpienia od umowy wzajemnej (art. 494 k.c.)
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy w sytuacjach objętych hipotezą art. 494 k.c., uzasadnia analogiczne stosowanie art. 395 § 2 zd 1 k.c. oraz że skutki wynikające z tego przepisu następują ex tunc, powodując zniesienie stosunku prawnego wynikającego z umowy i uznanie jej za niezawartą (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r. V CSK 260/11; z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 477/07; z dnia 13 października 1992 r., II CRN 104/92).
Innymi słowy skutkiem odstąpienia od umowy jest wygaśnięcie stosunku prawnego z mocą wsteczną – ex tunc i zniesienie dotychczasowego obowiązku świadczenia („zniweczenie umowy”, zniesienie umowy ze skutkiem wstecznym). Moc wsteczna oznacza powrót do stanu, jaki istniał przed zawarciem umowy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 października 1992 r., II CRN 104/92). Zarazem jednak przyjmuje się, że utrzymają się postanowienia zastrzeżone na wypadek odstąpienia od umowy (wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 2016 grudnia 19, III Ca 1152/16).
Umowne prawo odstąpienia od umowy w kontekście umowy o roboty budowlane
Strony umowy o roboty budowlane, zastrzegając prawo odstąpienia od umowy, mogą ustalić jego skutki i obowiązki stron w razie wykonania tego prawa inaczej niż przewiduje to art. 395 § 2 k.c.; w szczególności mogą ustalić, że odstąpienie od umowy ma skutek ex nunc (por.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2008 r., V CSK 379/07, OSNC-ZD 2008/4/108).
Umowne prawo odstąpienia od umowy a zastrzeżenie prawa zwrotu towaru
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 18 marca 2004 r. (III CK 411/02) stwierdził, że niewątpliwie zastrzeżenie prawa zwrotu towaru jest niczym innym jak zastrzeżeniem umownego prawa odstąpienia od umowy (art. 395 k.c.). W przypadku umowy sprzedaży zwrot towaru powiązany ze zwrotem ceny określa takie same skutki, jak odstąpienie niwelując zawartą umowę. Tym samym zastrzeżenie prawa zwrotu części bądź całości towaru oznacza zastrzeżenie umowne prawa odstąpienia od umowy w całości bądź części.
Umowne prawo odstąpienia od umowy a przepisy 491 – 494 kc
Przewidziane w art. 491 – 494 k.c. ustawowe prawo odstąpienia stanowi sankcję dla dłużnika, który nie wykonał albo nienależycie wykonał zobowiązanie i służy ochronie wierzyciela przed niesolidnym dłużnikiem, natomiast funkcją umownego prawa odstąpienia, o którym stanowi art. 395 k.c. jest przyznanie stronom umowy w ciągu oznaczonego terminu możliwości łatwego, jednostronnego i wcześniejszego zakończenia powstałego stosunku umownego bez szczególnej przyczyny (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 kwietnia 2013, V ACa 17/13).
Stosunek przepisów o umownym prawie odstąpienia od umowy (art. 395 kc) do art. 492 kc
Tzw. klauzula legis commissoriae z art. 492 k.c. jest szczególnym rodzajem umownego prawa odstąpienia. Poprzez to zastrzeżenie jednej ze stron zostaje przyznane prawo odstąpienia od umowy wzajemnej na wypadek niewykonania przez drugą stronę zobowiązania w ściśle oznaczonym terminie.
Przepis art. 492 k.c. stanowi lex specialis wobec art. 395 § 1 k.c., ale tylko w zakresie wskazania dodatkowej przesłanki odstąpienia (niewykonania przez dłużnika świadczenia w oznaczonym terminie).
Nie zostaje natomiast uchylony wymóg ograniczenia uprawnienia do odstąpienia terminem końcowym, odnosi się on bowiem do wszystkich umownych klauzul odstąpienia (tak w systemie Prawa Prywatnego (…) str. 941).
Umowne prawo odstąpienia od umowy (art. 395 kc) a roszczenie odszkodowawcze przewidziane w art. 494. § 1 kc
Art. 494. § 1 k.c przewiduje, że strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Uprawnienia wynikające z przepisów art. 494 k.c. co do roszczeń odszkodowawczych dotyczą odstąpienia od umowy na podstawie ustawy, a nie umowy. Biorąc pod uwagę orzecznictwo Sądu Najwyższego i dorobek doktryny należy uznać, że przepisy regulujące ustawowe prawo odstąpienia od umowy, a w szczególności roszczenia odszkodowawcze art.494 k.c. nie mogą być odpowiednio stosowane do odstąpienia na podstawie umowy łączącej strony (wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 27 maja 2014 r., IX Ca 72/14).
Odpowiednie zastosowanie przepisów o umownym prawie odstąpienia od umowy (art. 395 § 2 kc) do regulacji art. 494 kc
Do zagadnienia, czy w sytuacjach podlegających regulacji art. 494 k.c., ma odpowiednie zastosowanie przepis art. 395 § 2 zd. 1 k.c. przewidujący, że umowę uważa się za niezawartą, nadto, czy odstąpienie od umowy wywołuje skutki ex tunc, czy ex nunc, są sporne w jurysprudencji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że wykonanie prawa odstąpienia od umowy w sytuacjach objętych hipotezą art. 494 k.c. uzasadnia analogiczne stosowanie art. 395 § 2 zd. pierwsze k.c. oraz że skutki wynikające z tego przepisu następują ex tunc, powodując zniesienie stosunku prawnego wynikającego z umowy i uznanie jej za niezawartą (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2012 r. V CSK 260/11, z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 477/07).
Zarazem jednak przyjmuje się, że utrzymają się postanowienia zastrzeżone na wypadek odstąpienia od umowy, i tak: w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 października 2006 r., IV CSK 157/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 114 Sąd Najwyższy stwierdził, iż wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej znosi prawa i obowiązki stron należące do istoty tej umowy, natomiast wywołuje nowe roszczenia określone w ustawie oraz nie znosi odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej.
W zbieżnym kierunku idzie SN w wyroku z dnia 2 października 2007 r., II CNP 101/07, Lex nr 490505 uznając, że poglądy o zniweczeniu umowy na skutek odstąpienia, oparte na sformułowaniu art. 395 § 2 k.c., są trafne w odniesieniu do skutków obligacyjnych jej istotnych postanowień.
W wyroku z dnia 24 maja 2012 r. V CSK 260/11, Lex 1162612 Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku odstąpienia od umowy, utrzymują się, przełamując zasadę accesorium sequitur principale, te postanowienia umowne które zostały przewidziane przez strony właśnie na wypadek odstąpienia od umowy. Zdaniem Sądu Okręgowego nie ma więc sprzeczności między retroaktywnym skutkiem odstąpienia od umowy a skutecznością jej postanowień przewidzianych właśnie na wypadek wykonania przez jedną ze stron takiego uprawnienia (wyrok Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 27 marca 2013 r., VIII Ca 68/13).
Na temat następczej niemożliwości świadczenia i wygaśnięcie umowy – czytaj tutaj
