Istota prekluzji dowodowej
W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, że tzw. prekluzja dowodowa (prekluzja materiału procesowego), w najpełniejszy sposób pozwala na optymalne skrócenie czasu postępowania. Ma ona na celu zmuszenie stron postępowania do ujawnienia swoich stanowisk i dowodów już na samym początku procesu, tak aby sąd miał możliwość dokonania ich właściwej oceny.
Zasięg prekluzji dowodowej
Prekluzja dowodowa obejmuje wszystkie spóźnione twierdzenia, zarzuty i dowody, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
Względny charakter prekluzji dowodowej
Wprawdzie prekluzja dowodowa nie ma charakteru bezwzględnego, bowiem ustawodawca dopuszcza wyjątkowe sytuacje, w których strony mogą w późniejszej fazie powołać nowe twierdzenia i dowody, jednakże może to nastąpić tylko wtedy gdy strona wykaże, że ich późniejsze powołanie nastąpiło bez winy strony lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy, albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.
Przytoczone przesłanki uwzględniają przede wszystkim dynamikę procesu cywilnego ujawniającego w różnych fazach postępowania nowe zdarzenia, w wyniku których strona zgłasza dalsze twierdzenia i wnioski o przeprowadzenie określonych środków dowodowych. Przyjęta konstrukcja, będąca przejawem dyskrecjonalnej władzy sędziego, pozostawia w każdej z wymienionych sytuacji pewną dozę uznaniowości decyzji sądu orzekającego (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 6 marca 2017 r., sygn. akt III Ca 1631/16).
Prekluzja dowodowa względem odpowiedzi na pozew oraz innych pism procesowych
Artykuł 207 kpc w § 2 i 3 stanowi, że przewodniczący może zarządzić wniesienie odpowiedzi na pozew w wyznaczonym terminie, nie krótszym niż dwa tygodnie. Przewodniczący może także przed pierwszym posiedzeniem wyznaczonym na rozprawę zobowiązać strony do złożenia dalszych pism przygotowawczych, oznaczając porządek składania pism, termin, w którym należy je złożyć, i okoliczności, które mają być wyjaśnione.
Korelatem uprawnienia przewodniczącego i sądu do zobowiązania stron do złożenia odpowiedzi na pozew lub dalszych pism przygotowawczych jest obowiązek złożenia przez strony stosownych pism procesowych. Zaniechanie ich wniesienia powoduje, że twierdzenia i dowody, które powinny być w pismach tych powołane, przytoczone później, będą uznane za spóźnione i – jako takie – pominięte przez sąd (art. 207 § 6 kpc).
Sankcja ta wiązać się będzie również ze złożeniem pisma „niekompletnego”, tj. takiego, w którym strona nie powoła wszystkich twierdzeń i dowodów możliwych do przedstawienia na danym etapie postępowania.
Prekluzja dowodowa względem okoliczności faktycznych i dowodów przytaczanych przez stronę podczas rozprawy
Prekluzja dowodowa odnosi się również do przewidzianego w art. 217 § 1 i 2 kpc uprawnienia strony do przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na uzasadnienie swoich wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń strony przeciwnej. Wskazane okoliczności i dowody strona przytaczać może aż do zamknięcia rozprawy, jednak nie później, niż wystąpi taka potrzeba. Sąd pomija bowiem spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swojej winy lub że uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo że występują inne wyjątkowe okoliczności.
Strona może więc wprawdzie powoływać okoliczności faktyczne i dowody aż do zamknięcia rozprawy, jednak w razie powołania ich później, niż należało to zrobić, naraża się na ich pominięcie. Zatem choć przepis art. 227 k.p.c. stanowi, że przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie, instytucja prekluzji dowodowej powoduje, że sąd nie jest obowiązany do przeprowadzenia każdego dowodu zgłoszonego w postępowaniu na okoliczność dotyczącą istoty sporu (por. K. Weitz, [w:] K. Markiewicz (red.), Reforma postępowania cywilnego w świetle projektów Komisji Kodyfikacyjnej, Warszawa 2011, s. 25).
Zmiana sytuacji procesowej strony a zakaz powoływania spóźnionych twierdzeń i dowodów
Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 13 kwietnia 2018 r., sygn. akt V AGa 84/18, stwierdził, że okoliczność, iż pozwany uznał, że zarzut przedawnienia będzie wystarczający do unicestwienia roszczenia powoda nie usprawiedliwia późniejszego, t.j. dopiero na posiedzeniu, na którym zamknięto rozprawę, podniesienia nowych twierdzeń i zarzutów przeciwko żądaniu pozwu. Skoro bowiem pozwany mógł te zarzuty podnieść już na wcześniejszym etapie procesu, to zasadnie uległy one pominięciu.
Zakaz formalistycznego stosowania prekluzji dowodowej
Przepisy o prekluzji dowodowej mają służyć porządkowaniu przebiegu procesu dla zapobieżeniu jego przewłoce. Nie mogą więc być stosowane w sposób formalistyczny kosztem możliwości merytorycznego rozpoznania sprawy.
Przy wykładni przepisów o prekluzji nie można pominąć, że wszelkie ograniczenia praw procesowych strony, rzutujące na możliwość udowodnienia przez nią dochodzonego roszczenia, a w konsekwencji uzyskania wyroku sądowego realizującego jej prawa podmiotowe, powinny być wykładane ściśle, jako wyjątki od ogólnej zasady wyrażonej w art. 217 § 1 k.p.c., zezwalającej na przedstawianie dowodów aż do zamknięcia rozprawy, przy uwzględnieniu ustawowej odrębności wprowadzonej w tym zakresie między innymi przez art. 207 k.p.c. (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie z dnia 13 listopada 2013 roku, XII Ga 366/13, LEX nr 1715413, oraz wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 22 października 2015 r. sygn. akt III Ca 954/15).
Znaczenie zapowiedzi strony o możliwości powoływania dalszych wniosków dowodowych
Prawidłowa wykładnia przepisów art. 207 § 6 k.p.c. i art. 217 § 2 k.p.c. nie dostarcza argumentów na poparcie stanowiska, że obowiązkiem Sądu jest przeprowadzenie dowodów spóźnionych, o ile strona uprzednio złoży zastrzeżenie o możliwości powoływania dalszych wniosków dowodowych w toku postępowania.
Z analizowanych norm art. 217 § 2 k.p.c. i art. 207 § 6 k.p.c. wprost wynika, że wśród przesłanek pozwalających na uwzględnienie dowodów objętych prekluzją, ustawodawca nie przewidział zastrzeżenia strony o możliwości powołania dowodów w przyszłości. Tego rodzaju interpretacja powołanych przepisów prowadziłaby zresztą wprost do ich obejścia.
Wyjątkowe okoliczności uzasadniające brak zastosowania prekluzji dowodowej
Pominięcie przez sąd spóźnionych twierdzeń i dowodów nie następuje w sytuacji, gdy zachodzą w sprawie wyjątkowe okoliczności.
Podejmując próbę zdefiniowana tychże okoliczności, można posłużyć się rozważaniami zawartymi w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., Sygn. III CK 341/05, dotyczącymi powiązanej instytucji z art. 232 kpc. W wyroku tym Sąd Najwyższy podnosi, że wprowadzenie do kodeksu postępowania cywilnego przepisów rozszerzających oraz umacniających system prekluzji materiału procesowego nieprzedstawionego w określonym terminie, co sprzyja zasadzie koncentracji materiału dowodowego, bynajmniej nie spowodowało odejścia ustawodawcy od zasady prawdy materialnej. Prawda materialna, ujmowana jako zasada procesu albo jego cel, w dalszym ciągu obowiązuje.
Powyższe wskazuje, że definicja „wyjątkowych okoliczności” nie może ograniczać się jedynie do takich wypadków, jak konieczność weryfikacji, czy dany proces nie ma charakteru fikcyjnego, albo że zamiar stron nie obejmuje obejścia prawa, lub też czy nie zachodzi rażąca nieporadność jednej ze stron. Oparcie granic definicji tego pojęcia leży więc w przyznanej sędziemu dyskrecjonalnej władzy, w kontekście sytuacyjnym danej sprawy. Podnoszony niekiedy wzgląd na szybkość postępowania schodzi tu na plan dalszy, natomiast ewentualne naruszenia równowagi stron jest kwestią praktyki i oceny każdego konkretnego przypadku (tak: argumenty z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 24/03, OSNC 2004, nr 3, poz. 45).
Prekluzja dowodowa a dowód z opinii biegłego
Jeżeli uzyskanie wiadomości specjalnych (a więc takich, które wybiegają poza ramy wiedzy przeciętnego człowieka) zapewnia wyłącznie opinia biegłego, to w braku odpowiedniej inicjatywy dowodowej samej strony niedopuszczenie dowodu z opinii stanowi naruszenie przez sąd art. 232 zd. drugie kpc, gdy przeprowadzenie przez sąd z urzędu takiego dowodu stanowi jedyny sposób przeciwdziałania niebezpieczeństwu oczywiście nieprawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, podważającego funkcję procesu. Przywołany przepis zezwala bowiem Sądowi na dopuszczenie dowodu niewskazanego przez stronę.
Nawet fakt, że strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika, w tej szczególnie uzasadnionej sytuacji nie powinien zwalniać Sądu z dążenia do prawidłowego wyjaśnienia sprawy (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2012 r., sygn. akt V CSK 202/11, LEX nr 1214614).
Z powyższego wynika, iż brak jest podstaw do wyciągnięcia negatywnych skutków procesowych względem strony, która złożyła spóźniony wniosek dowodowy dotyczący uzyskania wiadomości specjalnych.
Wskazać jednak należy na istnienie również odmiennego poglądu, wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z 17 grudnia 1996 roku, sygn. akt I CKU 45/96, OSNC 1997/6 – 7/76/. Sąd Najwyższy wyraził tam opinię, że to strony obowiązane są wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Rzeczą Sądu nie jest zarządzenie dochodzenia w celu uzupełnienia bądź wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie, ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy, tym bardziej, gdy w toku postępowania strona jest reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika.
Prekluzja dowodowa a naruszenie prawa procesowego przez sąd
W sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji dowodowej, skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy w zakresie dopuszczania dowodów powinno być szczególnie rozważne i podejmowane z umiarem, aby nie narażać się na zarzut naruszenia prawa do bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 6 czerwca 2017 r., Sygn. akt I ACa 1573/16).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia z dnia 15 maja 2014 r., wydanym w sprawie sygn. akt IV CSK 503/13 stwierdził ponadto, że przepis art. 217 § 1 kpc określa uprawnienia i obowiązki stron w postępowaniu dowodowym oraz nakłada na nie m.in. obowiązek przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów w określonym czasie i pod określonymi rygorami procesowymi. Przepis ten nie odnosi się więc do Sądu i nie określa jego uprawnień ani obowiązków w zakresie inicjatywy dowodowej, w konsekwencji nie może być przez Sąd naruszony.
Konsekwencje braku złożenia zastrzeżenia do protokołu w kwestii naruszenia przepisów o prekluzji dowodowej
Podniesienie w apelacji naruszenia przez sąd przepisów o prekluzji dowodowej, które nie stanowiło przedmiotu zastrzeżenia wpisanego do protokołu w trybie art. 162 kpc w pierwszej instancji, powoduje, że skarżącemu nie przysługuje uprawnienie powoływania się na to uchybienie w toku postępowania odwoławczego (tak: Sąd Najwyższy np. w wyroku z dnia 27.10.2005r., III CZP 55/05 i uchwale z dnia 31.01.2008 r., III CZP 49/07).
Na temat prekluzji zarzutów w postępowaniu cywilnym i obrony przed uchybieniami sądu – czytaj tutaj
