Obowiązek wskazania adresów stron postępowania cywilnego
Zgodnie z treścią art. 126 § 2 pkt 1 k.p.c. gdy pismo procesowe jest pierwszym pismem w sprawie, powinno zawierać oznaczenie miejsca zamieszkania lub siedziby i adres stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników.
Wskazanie w pierwszym piśmie procesowym, a w szczególności w pozwie, miejsca zamieszkania stron umożliwia komunikację sądu ze stronami, a także stanowi względne, wspomagające kryterium ich identyfikacji i indywidualizacji (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2014 r., III CZP 137/13, „Biuletyn SN” 2014, nr 2).
Doręczenie pozwu przez komornika
Jeżeli pozwany będący osobą fizyczną, pomimo powtórnego awizowania nie odebrał wysłanego pod wskazany adres pozwu, innego pisma procesowego lub orzeczenia wywołującego potrzebę podjęcia obrony jego praw, a w sprawie nie doręczono mu wcześniej żadnego pisma a nie ma zastosowania przepis szczególny przewidujący skutek doręczenia, przewodniczący zawiadamia o tym powoda, przesyłając mu odpis pisma sądowego dla pozwanego i zobowiązując do doręczenia tego odpisu pisma pozwanemu za pośrednictwem komornika (Art. 139 1 § 1 kpc). Zasady tej nie stosuje się, jeżeli pomimo nieodebrania przez adresata korespondencji aktualność wskazanego w pozwie adresu pozwanego nie budzi wątpliwości (§ 11).
Powód w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia mu powyższego zobowiązania, składa do akt potwierdzenie doręczenia korespondencji pozwanemu za pośrednictwem komornika albo zwraca korespondencję wraz z dowodem na piśmie, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie. Po bezskutecznym upływie terminu stosuje się przepis art. 177 § 1 pkt 6 kpc, stanowiący, że sąd może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli na skutek braku lub wskazania złego adresu powoda albo niewskazania przez powoda w wyznaczonym terminie adresu pozwanego nie można nadać sprawie dalszego biegu.
W przypadku wykazania przez powoda dowodem na piśmie, że pozwany zamieszkuje pod adresem wskazanym w pozwie, korespondencję przesłaną w sposób przewidziany w art. 139 § 1 kpc (za pośrednictwem operatora pocztowego) uważa się za doręczoną. Późniejsze doręczenie tej korespondencji przez komornika na ten sam adres nie powoduje ponownego rozpoczęcia biegu terminów, które ustawa wiąże z doręczeniem, o czym należy pouczyć pozwanego przy tej czynności.
Jeżeli powód mieszka lub ma siedzibę za granicą i nie jest zastępowany przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego wykonującego zawód w Rzeczypospolitej Polskiej, w sytuacji, gdy pozwany nie odebrał pisma przesłanego za pośrednictwem operatora pocztowego, sąd z urzędu nakazuje doręczenie korespondencji pozwanemu za pośrednictwem komornika.
Ustanowienie kuratora osoby nieznanej z miejsca pobytu
W sprawie przewodniczący ustanowi kuratora, jeżeli wnioskodawca uprawdopodobni, że miejsce pobytu strony nie jest znane. W sprawach o roszczenia alimentacyjne, jak również w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka i o związane z tym roszczenia, przewodniczący przed ustanowieniem kuratora przeprowadzi stosowne dochodzenie w celu ustalenia miejsca zamieszkania lub pobytu pozwanego (Art. 144 § 1 kpc). O ustanowieniu kuratora przewodniczący ogłosi publicznie w budynku sądowym i lokalu wójta (burmistrza, prezydenta miasta), w sprawach zaś większej wagi, gdy uzna to za potrzebne, także w prasie.
Z chwilą doręczenia pisma kuratorowi doręczenie staje się skuteczne. Sąd może jednak uzależnić skuteczność doręczenia od upływu oznaczonego terminu od chwili wywieszenia obwieszczenia w budynku sądowym.
Ustanowiony w ten sposób kurator jest umocowany do dokonywania wszystkich czynności łączących się ze sprawą
Uzyskanie adresu pozwanego w rejestrze mieszkańców gminy
Wójt (burmistrza, prezydenta miasta) prowadzi rejestr mieszkańców gminy zgodnie ze swoją właściwością miejscową. W rejestrze tym gromadzone są dane osób, które wykonały obowiązek meldunkowy na terenie danej gminy. Dane z rejestrów mieszkańców mogą być udostępnione osobom i jednostkom organizacyjnym, jeżeli wykażą one w tym interes prawny.
Stosownie do art. art. 46 ust. 2 ustawy o ewidencji ludności, dane jednostkowe z rejestru mieszkańców udostępnia się osobom i jednostkom organizacyjnym na ich wniosek, złożony w formie pisemnej lub dokumentu elektronicznego przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej.
Organ rozpatrujący wniosek odmawia w drodze decyzji administracyjnej udostępnienia danych jednostkowych, jeżeli nie zostały spełnione warunki określone w art. 46, a więc w sytuacji, gdy wnioskujący nie wykaże odpowiednio swojego interesu prawnego w uzyskaniu danych mieszkańca gminy.
Udostępnienie danych z rejestru mieszkańców następuje dla osób fizycznych odpłatnie. Opłata wynosi 31 zł.
Definicja pojęcia „adres”, użytego w art. 126 kodeksu postępowania cywilnego
W wyniku noweli wprowadzonej do art. 126 k.p.c. ustawą z dnia 10 maja 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, która weszła w życie w dniu 7 lipca 2013 r., obecnie jest jasne, że pozew powinien zawierać, oprócz oznaczenia miejsca zamieszkania pozwanego (czyli miejscowości, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu), także jego adres.
Wątpliwości jednak pozostały, bowiem nie można z samego tekstu art. 126 § 2 k.p.c. wywieść jednoznacznego wniosku, czy pod pojęciem „adres” należy rozumieć adres zamieszkania, czy jakikolwiek inny adres.
Przede wszystkim należy odwołać się do dyrektyw językowych i stwierdzić, że według wszystkich reprezentatywnych słowników języka polskiego, przez adres należy rozumieć miejsce zamieszkania osoby lub „znajdowania się” instytucji (przedsiębiorstwa, osoby prawnej etc.), przy czym związek frazeologiczny „adres osoby (strony, spółki etc.)” oznacza zawsze miejsce zamieszkania (siedziby) tej, a nie jakiejkolwiek innej osoby.
Skoro zatem w art. 126 § 2 pkt 1 k.p.c. użyto formuły „adresy stron”, może to – w odniesieniu do osób fizycznych – oznaczać wyłącznie adresy zamieszkania stron, a nie adres ich zakładu pracy, zwłaszcza że pojęcie „adres zakładu pracy strony” nie istnieje; swój adres ma osoba fizyczna – i jest to adres zamieszkania – oraz swój adres ma zakład pracy i jest to z reguły, w zależności od formy prawnej działania, miejsce jego siedziby (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2014 r., Sygn. akt III CZP 43/14).
Ponadto, w uzasadnieniu projektu ustawy z dnia 10 maja 2013 r. wyjaśniono, że wprowadzenie do art. 126 § 2 k.p.c. wyrazu „adresy” oznacza w odniesieniu do osób fizycznych ich adresy zamieszkania (Sejm VII kadencji, druk 988) (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2014 r., Sygn. akt III CZP 43/14).
Wymagane elementy adresu strony
W postępowaniu cywilnym adres strony powinien zawierać nazwę miejscowości, nazwę ulicy (jeżeli w danej miejscowości są ulice), numer domu i mieszkania oraz numer kodu pocztowego, co zapewni prawidłowe doręczanie stronie przesyłek sądowych (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 28 lipca 2015 r., Sygn. akt I ACz 589/15).
Wskazanie adresu miejsca pracy pozwanego
Wielokrotnie podkreślano w judykaturze, że obowiązku wskazania adresu miejsca zamieszkania nie wyłącza wskazanie adresu miejsca pracy strony pozwanej. Dotyczy to niewątpliwie także osób publicznych. Podkreśla się zwłaszcza znaczenie prawidłowego wskazania adresu miejsca zamieszkania np. dla określenia właściwości sądu, zindywidualizowania stron procesu, czy wreszcie zapewnienia praw pozwanego, związanych z udziałem w sprawie (w tym zwłaszcza ustalenia skuteczności doręczeń kierowanych do niego pism sądowych).
Zarazem wyjaśnia się, że wobec możliwości uzyskania (pod kontrolą sądów administracyjnych) dostępu do danych meldunkowych przez osoby wykazujące interes prawny (obecnie np. na podstawie art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności) wymóg wskazania adresu miejsca zamieszkania nie jest też wymogiem nieproporcjonalnym – nadmiernie ograniczającym prawo powoda do sądu.
Podobnie uznał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w postanowieniu z dnia 7 listopada 2014 r., Sygn. akt IACz 1823/14 stwierdzając, że podanie adresu zakładu pracy (w tejże sprawie był to sąd), w którym pozwani są zatrudnieni, nie stanowiło uzupełnienia braku formalnego pozwu o którym mowa w przepisie art. 126 § 2 k.p.c. w zw. z art. 187 § 1 k.p.c. Wymóg podania siedziby pozwanego odnosi się bowiem jedynie do osób prawnych, a w sytuacji, gdy powód pozywa osoby fizyczne, powinien on podać ich miejsce zamieszkania – bez względu na zawód wykonywany przez pozwanych.
Konsekwencje niepodania w pozwie adresu zamieszkania pozwanego
Przyjmuje się, że niepodanie w pozwie adresu zamieszkania pozwanego uniemożliwia nadanie mu prawidłowego biegu, a zatem stanowi podstawę zwrotu pozwu (art. 130 § 2 k.p.c.; por. też orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1962 r., oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1979 r., II CZ 44/79, OSNCP 1979, nr 11, poz. 224).
Zanim to się jednak stanie, przewodniczący wzywa stronę, pod rygorem zwrócenia pisma, do uzupełnienia braku adresu w terminie tygodniowym (§ 1 przywołanego artykułu). Dopiero po bezskutecznym upływie terminu przewodniczący zwraca pismo stronie (§ 2 ).
Zwrot pozwu z powodu niepodania adresu strony a możliwość ponownego powództwa
Zwrot pozwu z przyczyn formalnych nie zamyka powodowi możliwości ponownego wytoczenia powództwa w tym samym przedmiocie (tak: uchwała Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 sierpnia 2013 r., Sygn. akt V ACz 701/13).
Podanie niekompletnego adresu pozwanego
Obowiązku wskazania miejsca zamieszkania strony nie spełnia podanie jedynie ulicy bez numeru budynku. Powyższe spowoduje wezwanie powoda do usunięcia braków formalnych pozwu poprzez podanie dokładnego adresu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 29 września 2017 roku, sygn. akt I ACz 634/17).
Zawieszenie postępowania wskutek niewskazania adresu pozwanego
Jeżeli powód wskazał w pozwie adres pozwanego, aczkolwiek w toku procesu okazało się, że jest to adres nieprawidłowy i pozwanemu nie został dotąd skutecznie doręczony odpis pozwu – to w takiej sytuacji sąd I instancji zobowiązuje powoda do wskazania prawidłowego adresu pozwanego, wyznaczając w tym celu termin.
Zgodnie z reguła określoną w art. 177 § 1 kpt 6 kpc w przypadku, gdy wskutek niewskazania w wyznaczonym terminie adresu pozwanego sprawie nie można nadać dalszego biegu – sąd może zawiesić postępowania w sprawie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 1997 r. II CKN 326/97, OSNC 1997/11/183).
Zawieszenie postępowania wskutek wskazania nieaktualnego adresu pozwanego
Jeżeli korespondencja sądowa przesłana do pozwanego na wskazany przez powoda adres została zwrócona z adnotacją doręczyciela, iż adresat wyprowadził się, oznacza to, iż adres wskazany przez powoda nie jest aktualnym adresem zamieszkania strony. Powoduje to wezwanie powoda przez Sąd do wskazania w wyznaczonym terminie aktualnego adresu zamieszkania pozwanego.
Jeżeli powód nie wywiąże się z tego obowiązku w terminie, zasadnym stanie się zawieszenie postępowania sądowego na podstawie art. 177 § 1 pkt 6 pkt 6 k.p.c. Nadanie sprawie dalszego biegu nie jest bowiem możliwe (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 19 stycznia 2017 r. Sygn. akt I ACz 2495/16).
Podjęcie zawieszonego postępowania wskutek ustanowienia kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu
W razie stwierdzenia spełnienia przesłanek z art. 144 k.p.c., skutkujących ustanowieniem kuratora dla osoby nieznanej z miejsca pobytu, zawieszone postępowanie w sprawie zostanie podjęte.
Niewskazanie adresu uczestnika postępowania nieprocesowego
Niewskazanie adresu uczestnika postępowania nieprocesowego nie obliguje, odmiennie niż w przypadku pozwanego w procesie, do zawieszania postępowania. Sąd obowiązany jest z urzędu zapewnić udział w postępowaniu wszystkich zainteresowanych (art. 510 § 2 k.p.c.).
Jest to wyjątek od generalnej reguły, stanowiącej, że obowiązek oznaczenia miejsca zamieszkania pozwanego obciąża powoda wnoszącego pozew (w oparciu o treść art.126 § 2 pkt. 1 k.p.c.). Stanowi to o tym, iż to nie sąd oznacza strony procesu, poprzez podanie danych pozwalających na ich prawidłowa identyfikację (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17.11.2005, IV CK 313/05, LEX).
Wskazanie adresu uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku art. 670 k.p.c. nakłada na sąd obowiązek ustalania z urzędu kręgu spadkobierców, a ciężar ten nie może być przerzucony na wnioskodawcę. Przedmiotem wniosku jest stwierdzenie nabycia spadku po określonym spadkodawcy, bez konieczności wskazywania osób, na rzecz których stwierdzenie ma nastąpić. Niewskazanie tych osób, a tym bardziej ich adresów, nie może być zatem traktowane jako brak formalny wniosku.
Jeżeli informacje zaoferowane przez wnioskodawcę okazują się niewystarczające dla ustalenia przez sąd osób zainteresowanych lub ich adresów, sąd spadku może zależnie od sytuacji wezwać spadkobierców przez ogłoszenie (art. 672 k.p.c.), bądź – gdy uczestnik jest zidentyfikowany a nie można ustalić miejsca jego pobytu – ustanowić kuratora (art. 510 § 2 zd. 2 k.p.c.).
Tym samym niewskazanie adresu osoby wchodzącej w rachubę jako spadkobierca nie stanowi przeszkody tamującej bieg postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (tak: Postanowienie Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 26 lipca 2013 r., Sygn. akt VIII Cz 434/13).
Niewłaściwy adres pozwanego w elektronicznym postępowaniu upominawczym
Jeżeli powód wniósł pozew w elektronicznym postępowaniu upominawczym, zawierający niewłaściwy adres pozwanego, po czym sprawę przekazano do sądu według właściwości ogólnej, zastosowanie przepisu art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c., stanowiącego o możliwości zawieszenia postępowania sądowego z urzędu, nie znajduje uzasadnienia. Przepis ten pozostaje bowiem w opozycji do treści przepisu art. 505 37 § 1 k.p.c.
Stosownie do brzmienia art. 505 37 § 1 k.p.c., po przekazaniu sprawy do sądu według właściwości ogólnej, niewskazanie właściwego, adresu pozwanego, na który można by skutecznie dokonać doręczenia, winno skutkować umorzeniem postępowania. Przepis ten nie przewiduje z rygoru zawieszenia postępowania. W przypadku nieusunięcia braków formalnych pozwu nie byłoby więc prawidłowe dokonanie zwrotu pozwu w sytuacji, w której toczyło się już elektroniczne postępowanie upominawcze.
Konieczność uzupełnienia braków formalnych pozwu przez powoda wynika ze specyfiki wcześniej prowadzonego elektronicznego postępowania upominawczego.
Za umorzeniem postępowania w opisywanych okolicznościach przemawia także okoliczność, że po przekazaniu sprawy do sądu właściwości ogólnej, znajduje się ona ponownie w stadium badania zachowania warunków formalnych mimo, że toczyło się już wcześniej postępowanie. Skoro zatem na podstawie art. 505 37 § 1 k.p.c. w zw. z art. 505 34 § 1 k.p.c. i art. 499 pkt 4 k.p.c. przewodniczący w sądzie I instancji ponownie bada warunki formalne pozwu, według zasad ogólnych, a nie zliberalizowanych wymagań charakterystycznych dla elektronicznego postępowania upominawczego, to może zażądać od powoda wskazania aktualnego adresu zamieszkania pozwanego, skoro adres podany w pozwie wniesionym w elektronicznym postępowaniu upominawczym jest nieaktualny (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 30 października 2013 r., Sygn. akt II Cz 665/13).
Obowiązek wskazania adresu pozwanego a zasada prawa do sądu
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 października 2006 r., SK 42/2004, OTK-A Zb. Urz. 2006, nr 9, poz. 125 stwierdził, że wymaganie wskazania adresu zamieszkania pozwanego może ograniczyć jego prawo do sądu, nie jest to jednak uniwersalny punkt odniesienia do rozstrzygnięcia analizowanego zagadnienia.
Prawo do sądu nie ma charakteru absolutnego w tym sensie, że wyłączone jest stawianie jakichkolwiek barier procesowych lub wymaganie spełnienia innych formalności prawnych; przeciwnie, ze swej natury złączone jest ono z istnieniem pewnych, niekiedy relatywnie uciążliwych ograniczeń.
Zwrot pozwu z powodu nieznajomości adresu pozwanego a prawo europejskie
Zwrot pozwu jako skutek braku określenia przez powoda miejsca zamieszkania pozwanego był przedmiotem skargi skierowanej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie R.A. v. Polska, 60606/11. W sprawie tej (Decyzja z dnia 10 czerwca 2014r.) Trybunał nie dopatrzył się naruszeń, które miałyby pozbawić stronę prawa do rzetelnego procesu i dostępu do sądu na skutek nałożenia obowiązku wskazania adresu zamieszkania pozwanego.
