Kodeks postępowania karnego wprowadza w art. 243 zasadę, według której każdy ma prawo ująć osobę na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości. Osobę ujętą należy niezwłocznie oddać w ręce Policji.
Pościg w ramach zatrzymania obywatelskiego
Pościg w ujęciu art. 243 § 1 k.p.k. należy rozumieć tak, jak to się przyjmuje w języku potocznym, jako podążanie za sprawcą, którego przestępne zachowanie dostrzegło się w celu uniemożliwienia mu oddalenia się (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 3 lipca 2008 r., II AKa 78/08).
Sąd Apelacyjny w Krakowie w uzasadnieniu wyroku z dnia 22 czerwca 2006 r., II AKa 87/06, stwierdził, iż na gruncie stanu faktycznego, gdy pokrzywdzony ścigał sprawcę, który przebił oponę jego samochodu, działanie pokrzywdzonego zmierzające do zatrzymania sprawcy było zgodne z prawem. Ten bowiem pościg podjął praktycznie natychmiast, utrzymując ze sprawcą kontakt wzrokowy, a skoro oskarżony uciekał, to zachodziła obawa, że się ukryje i niemożliwe będzie nawet ustalenie jego tożsamości.
Bezpośredniość pościgu jako element zatrzymania obywatelskiego
Aby można zakwalifikować zatrzymanie jako tzw. obywatelskie, musi się ono cechować bezpośredniością pościgu, w wyniku którego doszło do zatrzymania. Podjęcie pościgu musi być zatem spontaniczne, wszczynane natychmiast po dokonaniu przestępstwa.
Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 3 lipca 2008 r., II AKa 78/08, stwierdził, że wymóg bezpośredniości jest spełniony także wówczas, gdy sprawca nie został dostrzeżony w miejscu popełnienia przestępstwa, ale możliwe jest ustalenie kierunku oddalania się sprawcy, którego zatrzymujący dogoni. Tak samo będzie w sytuacji, gdy w czasie podążania za sprawcą dojdzie do utraty z nim kontaktu wzrokowego. Czas pościgu nie jest ograniczony, może on trwać zarówno kilkanaście sekund czy kilka minut, jak i kilka dni.
Przestępstwo jako podstawa zatrzymania obywatelskiego
Do zatrzymania na podstawie art. 243 § 1 k.p.k. wystarczy dostrzeżenie zachowania wypełniającego ustawowe znamiona przestępstwa i to jedynie strony przedmiotowej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 3 lipca 2008 r., II AKa 78/08)..
W sytuacji, gdy wartość skradzionego przedmiotu jest niższa od granicy znamiennej dla przestępstwa, a więc gdy mamy do czynienia z wykroczeniem a nie przestępstwem, do zatrzymania obywatelskiego zastosowanie znajduje Art. 45 § 2 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, przewidujący w tej mierze odpowiednie stosowanie art. 243 k.p.k.
Użycie siły w ramach zatrzymania obywatelskiego
Zatrzymanie obywatelskie nie zostaje pozbawione cech prawnie dopuszczalnego, w sytuacji jeśli dla zatrzymania sprawcy niezbędne jest użycie siły fizycznej (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 20 września 2012 r., XVI K 62/12).
Opór sprawcy przed zatrzymaniem, a to wyrywanie się, czy też zadanie zatrzymującemu ciosu nożem, nie jest obroną konieczną i na ochronę prawną nie zasługuje (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 czerwca 2006 r., II AKa 87/06).
Odpowiedzialność za nieprawidłowe zatrzymanie obywatelskie
Zatrzymanie obywatelskie niespełniające wymogów przewidzianych w art. 243 k.p.k może pociągać za sobą odpowiedzialność cywilną za wyrządzoną szkodę a także odpowiedzialność karną. Istnieje bowiem możliwość zakwalifikowania takiego działania jako bezprawnego pozbawienia wolności lub jako zmuszania innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, poprzez zastosowanie wobec niej przemocy lub groźby bezprawnej.
Sąd Apelacyjny w Łodzi w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 grudnia 2015 r., I ACa 761/15, stwierdził, że bezprawne zatrzymanie obywatelskie, wobec nadużycia sił i środków, narusza dobra osobiste zatrzymanej osoby i wyrządza jej krzywdę. W ten sposób wypełnia przesłanki art. 448 w zw. z art. 24 k.c., uzasadniając roszczenie o zapłatę zadośćuczynienia.
Sąd orzekał tu na gruncie stanu faktycznego, w którym zatrzymany był osobą znaną co do tożsamości, a akcja zatrzymania przeprowadzona była w sposób zaplanowany i wyreżyserowany. W ten sposób zatrzymany został pozbawiony wolności do czasu przyjazdu Policji, została naruszona jego nietykalność cielesna oraz godność osobista, nie tylko przez wyjątkowo brutalne, daleko wykraczające poza potrzebę, zachowanie pracowników zatrzymującego, ale i przez to, że akcja odbyła się w dzień, na głównej ulicy miasta, na oczach dziesiątków przechodniów.
Sąd podkreślił, że tzw. ujęcie obywatelskie możliwe jest jedynie w przypadku, gdy nie można ustalić tożsamości osoby popełniającej przestępstwo, lub zachodzi obawa ukrycia się tej osoby. Natomiast element planowania akcji przeczy sam przez się możliwości przyjęcia, że było to ujęcie obywatelskie – akcja z założenia spontaniczna.
