Dowody w postępowaniu cywilnym – ich ocena i podważanie

Dowody w postępowaniu cywilnym przed sądem

Prawidłowe rozstrzygnięcie każdej sprawy uzależnione jest od spełnienia przez sąd orzekający dwóch naczelnych obowiązków procesowych, tj. przeprowadzenia postępowania dowodowego w sposób określony przepisami kodeksu postępowania cywilnego oraz dokonania wszechstronnej oceny całokształtu okoliczności ujawnionych w toku postępowania. Rozstrzygnięcie to winno również znajdować poparcie w przepisach prawa materialnego adekwatnych do poczynionych ustaleń faktycznych.

Powyższe realizuje się również w kontroli instancyjnej zaskarżonego orzeczenia, której ma na celu ustalenie, czy w sprawie będącej przedmiotem rozpoznania sąd pierwszej instancji sprostał ww. wymogom (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 8 grudnia 2016 r., Sygn. akt III AUa 1198/16).

Przedmiot dowodu w postępowaniu cywilnym

Według art. 227 k.p.c. przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

Definicja faktu mającego istotne znaczenie w sprawie

O tym, jakie fakty (okoliczności) – jako istotne – wymagają wyjaśnienia, decydują przepisy prawa materialnego, które powinny być zastosowane w rozpoznawanej sprawie (tak: orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 1990 r., IV CR 236/90, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 125); por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 2011 r., I CSK 237/10, LEX nr 784978 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2012 r., II CSK 357/11, LEX nr 1133804.

Skoro ocena „istotności” faktu musi być dokonywana z punktu widzenia prawa materialnego, zatem fakty mające istotne znaczenie, to fakty opisane w hipotezach norm prawa cywilnego materialnego, rzadziej prawa procesowego (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 marca 2008 r., Sygn. akt III UK 65/07).

Dopuszczenie przez sąd wniosku dowodowego strony

Jak powiedziano, prawo materialne określa, które dowody są istotne w sprawie sądowej i jakie mają znaczenie dla jej rozstrzygnięcia. Przepisy te wyznaczają zakres koniecznych ustaleń faktycznych, które powinny być w sprawie dokonane. Potrzeba dopuszczenia przez Sąd wniosku dowodowego strony musi więc wynikać z podstawy prawnej roszczenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2008 r., III UK 65/07, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 6 listopada 2013 r., Sygn. akt III AUa 1219/12).

Dopuszczenie przez Sąd wniosku dowodowego strony wiąże się także  z podstawą faktyczną powództwa (art. 187 § 1). Uzasadniając powództwo, powód subiektywnie określa stan faktyczny sprawy. Powoływane przez powoda fakty powinny mieć znaczenie prawne. Selekcji faktów dokonuje Sąd, uwzględniając zasadę prawdy materialnej i zasadę kontradyktoryjności. Będą one wtedy przedmiotem dowodu, jeżeli dotyczą okoliczności, które z punktu widzenia prawa materialnego mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Ocena dowodów przez sąd w postępowaniu cywilnym

Ocena dowodów polega na ich zbadaniu i podjęciu decyzji, czy została wykazana prawdziwość faktów, z których strony wywodzą skutki prawne. Celem sądu jest tu dokonanie określonych ustaleń faktycznych, pozytywnych bądź negatywnych i ostateczne ustalenie stanu faktycznego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2003 r., II CK 75/02).

Podważenie prawidłowości oceny dowodów przeprowadzonej przez Sąd

Tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami, lub gdy wnioskowanie Sądu wykracza poza schematy logiki formalnej albo, wbrew zasadom doświadczenia życiowego, nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo – skutkowych, to przeprowadzona przez Sąd ocena dowodów może być skutecznie podważona (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, I ACa 513/05, LEX nr 186115).

Zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd w postępowaniu cywilnym

W myśl art. 233 § 1 k.p.c. sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie materiału, przy uwzględnieniu zasady swobodnej oceny dowodów.

Swobodna ocena dowodów dokonywana jest przez pryzmat własnych przekonań sądu, jego wiedzy i posiadanego zasobu doświadczeń życiowych, uwzględnia wymagania prawa procesowego oraz reguły logicznego myślenia, według których sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako całość, dokonuje wyboru określonych środków dowodowych i – ważąc ich moc oraz wiarygodność – odnosi je do pozostałego materiału dowodowego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 6 listopada 2013 r., Sygn. akt III AUa 1219/12).

Cechą istotną swobodnej oceny dowodów jest ich bezstronna ocena (tak: np. K. Piasecki, w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1 – 505 14 , pod red. K. Piaseckiego, Warszawa 2006, t. I, s. 1026).  

Granice swobodnej oceny dowodów przez sąd

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 1999 r., II UKN 685/98, OSNAPiUS 2000, Nr 17, poz. 655 wskazał, że granice swobodnej oceny dowodów wyznaczają w szczególności:

• obowiązek wyprowadzenia przez sąd z zebranego materiału dowodowego wniosków logicznie prawidłowych,
• ramy proceduralne (ocena dowodów musi respektować warunki określone przez prawo procesowe, w szczególności art. 227-234 k.p.c.),
• poziom świadomości prawnej sędziego oraz
• dominujące poglądy na sądowe stosowanie prawa.

Zarzut przekroczenia swobodnej oceny dowodów przez sąd

Do naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wyrażającego zasadę swobodnej oceny dowodów, mogłoby dojść tylko wówczas, gdyby skarżący wykazał uchybienie podstawowym regułom służącym ocenie wiarygodności i mocy poszczególnych dowodów, tj. regułom logicznego myślenia, zasadzie doświadczenia życiowego i właściwego kojarzenia faktów (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2005 r., III CK 314/05).

Dopóki skarżący nie wykaże istotnych błędów logicznego rozumowania, sprzeczności oceny z doświadczeniem życiowym, braku wszechstronności, czy też bezzasadnego pominięcia dowodów, które prowadzą do wniosków odmiennych, dopóty nie można uznać, że Sąd naruszył  zasadę swobodnej oceny dowodów.  

Do skutecznego przedstawienia zarzutu naruszenia przez sąd zasady swobodnej oceny dowodów nie jest natomiast wystarczające subiektywne przekonanie strony o innej, niż przyjęta przez sąd, wadze (doniosłości) poszczególnych dowodów i ich odmiennej ocenie niż ocena sądu (tak: orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 5 sierpnia 1999 r., II UKN 76/99, publ. OSNAPiUS 2000, Nr 19, poz. 732; z dnia 10 kwietnia 2000 r., V CKN 17/2000, publ. OSNC 2000, Nr 10, poz. 189; z dnia 10 stycznia 2002 r., II CKN 572/99, publ. LEX nr 53136; z dnia 27 września 2002 r., II CKN 817/00, publ. LEX nr 56096).

Wielość możliwych interpretacji materiału dowodowego  

Jeżeli z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadził wnioski logicznie poprawne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego, to taka ocena dowodów nie narusza zasady swobodnej oceny dowodów przewidzianej w art. 233 k.p.c., choćby dowiedzione zostało, że z tego samego materiału dałoby się wysnuć równie logiczne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego wnioski odmienne.

Tylko w przypadku wykazania, że brak jest powiązania, w świetle kryteriów wyżej wzmiankowanych, przyjętych wniosków z zebranym materiałem dowodowym, możliwe jest skuteczne podważenie oceny dowodów dokonanej przez sąd. Nie jest tu wystarczająca sama polemika naprowadzająca wnioski odmienne, lecz wymagane jest wskazanie, w czym wyraża się brak logiki lub uchybienie regułom doświadczenia życiowego w przyjęciu wniosków kwestionowanych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2005 r., sygn. akt II PK 34/05).

Wszechstronne rozważenie przez sąd zebranego materiału dowodowego

Art. 233. § 1 kpc, poza wyrażeniem zasady swobodnej oceny dowodów, stanowi również, że sąd powinien wszechstronnie rozważyć zebrany materiał dowodowy.

Wszechstronne rozważenie zebranego materiału dowodowego oznacza uwzględnienie przez sąd wszystkich dowodów przeprowadzonych w postępowaniu oraz wszystkich okoliczności towarzyszących przeprowadzaniu poszczególnych środków dowodowych, a mających znaczenie dla ich mocy i wiarygodności (tak: W. Siedlecki, Realizacja zasady swobodnej oceny dowodów w polskim procesie cywilnym, NP 1966, nr 4, s. 20). 

Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym

Kodeks cywilny w art. 6 przewiduje, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

O tym, co strona zgodnie z art. 6 k.c. powinna udowodnić w konkretnym procesie, decydują przede wszystkim: przedmiot sporu, prawo materialne regulujące określone stosunki prawne i prawo procesowe normujące zasady postępowania dowodowego. Natomiast o tym co jest przedmiotem sporu, wskazuje powód formułując żądanie skierowane w pozwie przeciwko pozwanemu przytaczając okoliczności faktyczne je uzasadniające (art. 187 §1 k.p.c.).

Ciężar dowodu w postępowaniu cywilnym z reguły spoczywa na powodzie. Zasadniczo powinien on dowieść wystąpienia faktów tworzących jego prawo podmiotowe będące źródłem roszczeń oraz faktów uzasadniających jego odpowiedź na zarzuty pozwanego, natomiast pozwany dowodzi faktów uzasadniających jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda – fakty tamujące oraz niweczące (wyroki Sądy Najwyższego: z dnia 20 grudnia 2006 r., IV CSK 299/06, publ. LEX nr 233051; z dnia 29 września 2005 r., III CK 11/05, publ. LEX nr 187030).

Reguły rozkładu ciężaru dowodu mają charakter gwarancyjny, wskazując stronę, która poniesie negatywne konsekwencje nieudowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia istotne znaczenie (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 10 października 2018 r., Sygn. akt III Ca 262/18).

Brak obowiązku zarządzania dochodzenia przez sąd w celu wykrycia środków dowodowych

Z art. 232 k.p.c. wynika zasada, że to strony, a nie sąd, powinny przedstawiać materiał pozwalający poczynić ustalenia faktyczne, z których wywodzą skutki prawne. Sąd nie jest bowiem odpowiedzialny za wynik procesu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1998 r., II UKN 244/98, publ. OSNAPiUS 1999, nr 20, poz. 662).

Nie jest również rzeczą sądu zarządzanie dochodzenia w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie, sąd nie jest też zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 76).

Co wyraźnie podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 17 grudnia 1996 r., I CKU 45/96, publ. OSNC 1997/6-7/76, sąd nie poszukuje za stronę dowodów przez nią niewskazanych, mających na celu udowodnienie jej twierdzeń.

Działanie Sądu z urzędu może prowadzić w takiej sytuacji do naruszenia prawa do bezstronnego Sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego traktowania stron, opisanej w art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2000 r., V CKN 175/00 z aprobującą glosą W. Broniewicza, publ. OSP 2001/7/8/116 C ).

Twierdzenia strony a dowody w postępowaniu cywilnym

W postępowaniu cywilnym ustalenie faktów następuje co do zasady po przeprowadzeniu postępowania dowodowego, zaś przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.). Twierdzenia strony, przytoczone do protokołu rozprawy lub też w piśmie procesowym, nie stanowią dowodu (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 31 maja 2016 r., Sygn. akt II Ca 94/16).

Ustalenie faktów bez potrzeby przeprowadzania dowodu

W drodze wyjątku od zasady ustalenie faktów w postępowaniu cywilnym może nastąpić bez potrzeby przeprowadzania dowodu. Jest to możliwe w wypadkach wyraźnie wskazanych w Kodeksie postępowania cywilnego:

•  nie wymagają dowodu fakty powszechnie znane (art. 228 § 1 k.p.c.),
• nie wymagają dowodu fakty znane sądowi urzędowo (art. 228 § 2 k.p.c.),
• nie wymagają dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.),
• gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane (art. 230 k.p.c.),
• sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne) (art. 231 k.p.c.),
• sąd jest związany domniemaniami prawnymi; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza (art. 234 k.p.c.).

We wskazanych wyżej wypadkach ustalenie faktu w procesie może nastąpić w inny sposób, niż na podstawie dowodu (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 31 maja 2016 r., Sygn. akt II Ca 94/16).

Domniemanie faktyczne w postępowaniu cywilnym

Przepis art. 231 k.p.c. wskazuje, że Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne).

Zastosowanie domniemania faktycznego powinno mieć miejsce w postępowaniu sądowym wówczas, gdy brak jest bezpośrednich środków dowodowych albo istnieją znaczne utrudnienia dowodowe dla wykazania faktu, a jednocześnie jego ustalenie jest możliwe przy zastosowaniu reguł logicznego rozumowania przy uwzględnieniu zasad wiedzy i doświadczenia życiowego ( tak: wyrok SN z dnia 2 grudnia, 2010 r., I CSK 11/10, publ. LEX nr 737365, wyrok SN z dnia 19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00, publ. LEX nr 54362, uzasadnienie wyroku SN z dnia 11 grudnia 2007 r., I PK 157/07, publ. OSNP 2009, nr 3-4, poz. 33, wyrok SA w Warszawie z dnia 7 września 2012 r., I ACa 145/12, publ. LEX nr 123876).

Orzeczenie sądu może być zatem oparte na domniemaniu faktycznym (art. 231 k.p.c.) tylko wówczas, gdy domniemanie to stanowi wniosek logicznie wynikający z prawidłowo ustalonych faktów stanowiących jego przesłanki (wyrok SN z dnia 22 stycznia 1998 r., II UKN 465/97, publ. OSNP 1999 nr 1, poz. 24).

Treścią domniemania faktycznego jest uznanie za istniejący określonego faktu wynikającego z wzajemnego, logicznego związku pomiędzy innymi ustalonymi faktami i sądami o tych faktach. Zastosowanie domniemania faktycznego jest możliwe, gdy dla wniosku domniemania nie ma innych hipotez konkurencyjnych i wniosek nie budzi wątpliwości z uwagi na starannie zebrane dowody.

Zabezpieczenie dowodów

Przed wszczęciem postępowania na wniosek, a w toku postępowania również z urzędu, można zabezpieczyć dowód, gdy zachodzi obawa, że jego przeprowadzenie stanie się niewykonalne lub zbyt utrudnione, albo gdy z innych przyczyn zachodzi potrzeba stwierdzenia istniejącego stanu rzeczy.

Wniosek o zabezpieczenie dowodu składa się w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy, a w wypadkach niecierpiących zwłoki lub gdy postępowanie nie zostało jeszcze wszczęte, w sądzie rejonowym, w którego okręgu dowód ma być przeprowadzony.

Sąd wzywa zainteresowanych na termin wyznaczony do przeprowadzenia dowodu; jednakże w wypadkach niecierpiących zwłoki przeprowadzenie dowodu może być rozpoczęte nawet przed doręczeniem wezwania przeciwnikowi.

Postępowanie dowodowe przeprowadzane przez sąd odwoławczy

W pierwszej kolejności obowiązkiem sądu drugiej instancji jest dokonanie ustaleń faktycznych. Wobec bowiem treści art. 382 kpc sąd drugiej instancji orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji oraz w postępowaniu apelacyjnym. Sąd odwoławczy może zatem, a wręcz i ma obowiązek, w sytuacji dokonania przez sąd pierwszej instancji ustaleń niepełnych bądź nieprawidłowych czy irrelewantnych, dokonania ustaleń własnych.

Sąd odwoławczy, dokonując we własnym zakresie ustaleń faktycznych ma zasadniczo korzystać z materiału dowodowego zebranego w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Orzekając, sąd odwoławczy musi oprzeć swoje rozstrzygnięcie na własnych ustaleniach, co w żadnym razie nie godzi w zasadę instancyjności, ponieważ dokonuje on oceny także materiału zebranego w postępowaniu pierwszoinstancyjnym w powiązaniu z określonymi zarzutami apelacyjnymi, dokonując jedynie naprawienia błędów sądu pierwszej instancji w zgodzie z ogólnymi zasadami postępowania cywilnego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2014 r. III CSK 362/13).

Przyjęcie przez sąd odwoławczy dowodów przeprowadzonych przez sąd I instancji za własne

Jeśli sąd odwoławczy orzeka na podstawie materiału dowodowego zgromadzonego w pierwszej instancji i aprobuje dotychczasowe ustalenia, to nie musi ich powtarzać (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r., II CSK 18/07, Lex nr 966804; orzeczenie Sadu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935 r., C III 680/34. Zb. Urz. 1936, poz. 379, z dnia 14 lutego 1938 r.., C II 21172/37, Przegląd Sądowy 1938, poz. 380 i z dnia 19 listopada 1998 r., III CKN 792/98, OSNC 1999, nr 4, poz. 83; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05).

Warunkiem jest tu jednak aby treść ustaleń sądu pierwszej instancji była niesprzeczna z wynikami postępowania dowodowego opartego na wszechstronnej ocenie zgromadzonych dowodów nie mającej cech dowolności.

Rodzaje dowodów w postępowaniu cywilnym

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie ograniczają – co do zasady – rodzaju dowodów, które mogą być przeprowadzone w postępowaniu cywilnym. Odnośnie przeprowadzania dowodów za pomocą innych środków dowodowych, niż te, które nie są wprost wymienione w Kodeksie, art. 309 kpc stanowi, że sposób przeprowadzenia takich dowodów określi sąd zgodnie z ich charakterem, stosując odpowiednio przepisy o przewidzianych dowodach.

Uregulowane w Kodeksie środki dowodowe to m.in. dowód z dokumentu, dowód ze świadków, opinia biegłych, oględziny.