Problemy interpretacyjne związane z równoczesnym stosowaniem w tej samej sprawie przepisów regulujących różne postępowania odrębne wynikają z faktu istnienia w ramach cywilnego postępowania procesowego (trybu procesowego) licznych postępowań odrębnych.
Zostały one wprowadzone do Kodeksu postępowania cywilnego w różnym czasie i przy zastosowaniu różnych kryteriów (przedmiotowych, podmiotowych, funkcjonalnych) doboru spraw podlegających rozpoznaniu według przepisów regulujących te postępowania.
Postępowanie uproszczone
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje postępowanie uproszczone (art. 505 1 – 505 13), jako jedno z postępowań odrębnych.
Przepisy o postępowaniu uproszczonym stosuje się m.in. w sprawach należących do właściwości sądów rejonowych, a dotyczących roszczeń wynikających z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza dwudziestu tysięcy złotych, a w sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi, gwarancji jakości lub z niezgodności rzeczy sprzedanej konsumentowi z umową, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty.
Niektóre cechy postępowania uproszczonego
Pozew, odpowiedź na pozew, sprzeciw od wyroku zaocznego i pismo zawierające wnioski dowodowe wnoszone w postępowaniu uproszczonym powinny być sporządzone na urzędowych formularzach.
Apelację w sprawie przeprowadzonej według zasad wynikających z postępowania uproszczonego, sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego, a sąd drugiej instancji nie przeprowadza postępowania dowodowego z wyjątkiem dowodu z dokumentu.
Sąd drugiej instancji oddala apelację również wtedy, gdy mimo naruszenia prawa materialnego lub przepisów postępowania albo błędnego uzasadnienia zaskarżony wyrok odpowiada prawu.
Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje również odrębne postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy.
Sprawy z zakresu prawa pracy obejmują m.in. roszczenia o ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy.
To samo dotyczy spraw z naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane, oraz o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu.
Niektóre cechy postępowania z zakresu prawa pracy
Specyfika postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy, polega przede wszystkim na zapewnieniu szczególnej ochrony interesów pracownika, wyrównaniu sytuacji procesowej stron, przy założeniu, że pracodawca jest zwykle stroną ,,silniejszą”, ułatwieniu pracownikowi dochodzenia roszczeń i ograniczeniu formalizmu do niezbędnego minimum.
Przykładem jest tu przepis art. 477 1 kpc, mówiący, że jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne.
Ułatwienie zawiera też przepis art. 477 6 § 1 kpc, stanowiący, że wyrok sądu pierwszej instancji zasądzający świadczenia na rzecz pracownika lub członków jego rodziny, w stosunku do którego sąd drugiej instancji oddalił apelację zakładu pracy, podlega natychmiastowemu wykonaniu.
Rozbieżności w orzecznictwie dotyczące stosowania postępowania uproszczonego w sprawach z zakresu prawa pracy
Wprowadzenie do porządku prawnego postępowania uproszczonego, ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zestawie rejestrowym i rejestrze zestawów, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, spowodowało w praktyce orzeczniczej powstanie rozbieżność co do odpowiedzi na pytanie, o możliwość stosowania w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia wynikające z umowy o pracę, przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu uproszczonym, jako jednego z typów umów, jakie wymienia art. 505 1 kpc (stanowiący o przedmiocie spraw rozpoznawanych w postępowaniu uproszczony).
Istota wątpliwości co do stosowania postępowania uproszczonego w sprawach z zakresu prawa pracy
Jak zauważono w orzecznictwie, rozpoznawanie spraw przez sądy pierwszej instancji w postępowaniu uproszczonym, nawet przy założeniu niedopuszczalności stosowania tego postępowania odrębnego w danej sprawie, z reguły nie powodowało dla stron procesu negatywnych skutków. Nie było też przesłanką nieważności postępowania pierwszoinstancyjnego.
Problem jednak miał istotne znaczenie na etapie rozpoznawania apelacji od orzeczeń wydanych w postępowaniu uproszczonym. Jeżeli sąd drugiej instancji uznał, że sprawa powinna być rozpoznana z pominięciem przepisów o postępowaniu uproszczonym, jako niedopuszczalnym w tej kategorii spraw, to powinien był apelację rozpoznać w składzie trzyosobowym na rozprawie, nie stosując tym samym przepisu art. 505 10 kpc.
W tej kwestii istniała rozbieżność w orzecznictwie sądów drugiej instancji, w rezultacie niektóre sądy apelacyjne rozpoznawały takie sprawy wyłącznie w składzie trzech sędziów zawodowych (według zasad ogólnych z art. 367 § 3 kpc), inne w składzie jednego sędziego (art. 505 10 kpc).
Co jest istotne w powyższym względzie, art. 379 kpc przewiduje nieważność postępowania, jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa.
Argumenty przemawiające za stosowaniem postępowania uproszczonego w sprawach z zakresu prawa pracy
Art. 505 14 § 1 kpc stanowi, że w postępowaniu uproszczonym w sprawach z zakresu prawa pracy przepisów art. 466, art. 467, art. 468, art. 470, art. 471, art. 477 i art. 477 1 nie stosuje się.
Oznacza to, że po pierwsze – ustawodawca założył w sprawach z zakresu prawa pracy stosowanie przepisów o postępowaniu uproszczonym, po drugie – ustawodawca chciał tym sposobem zdjąć z praktyki orzeczniczej ciężar wykładni i wyjaśnić na poziomie regulacji ustawowej, których przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy nie stosuje się w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu uproszczonym.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 grudnia 2001 r., Sygn. akt III CZP 67/01, Prokuratura i Prawo 2002/6/38, wypowiedział się pozytywnie w przedmiocie dopuszczalności stosowania przepisów o postępowaniu uproszczonym przez sądy gospodarcze (w ówcześnie istniejących odrębnych postępowaniach w sprawach gospodarczych). Poparło to tezę o dopuszczalności stosowania postępowania uproszczonego w sprawach z zakresu prawa pracy, a to z uwagi na analogiczne usytuowanie w systemie wymiaru sprawiedliwości zarówno sądów gospodarczych, jak i sądów pracy (art. 12 § 1 pkt 4 oraz § 2 i 3 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych.
W orzecznictwie podnoszono również, że konsekwencją wprowadzenia przepisów o postępowaniu uproszczonym, jest konieczność dynamicznego interpretowania dotychczasowych przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy.
Stosowanie w ramach tej samej sprawy dwóch lub więcej postępowań odrębnych
Wskazać również należy, że żaden przepis Kodeksu postępowania cywilnego nie zawiera zakazu stosowania w ramach tej samej sprawy dwóch lub więcej postępowań odrębnych, uregulowanych w przepisach Księgi pierwszej Tytułu VII Kodeksu postępowania cywilnego (art. 425 – 505 13 kpc).
Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera unormowań, które w sprawie należącej do różnych postępowań odrębnych wyłączałyby expressis verbis jednoczesne stosowanie w tej sprawie przepisów regulujących różne postępowania. Brak takiej regulacji pozwala na sformułowania tezy, że ustawodawca dopuścił, a nawet założył możliwość rozpoznawania jednej sprawy według przepisów dotyczących kilku postępowań odrębnych, jeżeli ze względów przedmiotowych i podmiotowych należy ona do tych postępowań (podobnie: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2001 r., sygn. akt III CZP 61/01, OSNC 2002 nr 5, poz. 62).
Pominięcie kryterium podmiotowego w postępowaniu uproszczonym a sprawy z zakresu prawa pracy
Kwalifikując sprawy do postępowania uproszczonego ustawodawca posłużył się kryterium przedmiotowym, określając w art. 505 1 kpc roszczenia, jakie mogą być rozpoznawane w tym postępowaniu.
Skoro nie zastosowano kryterium podmiotowego, oznacza to, że w postępowaniu tym mogą się toczyć sprawy między osobami fizycznymi, między osobami prawnymi, między osobami fizycznymi i prawnymi oraz z udziałem podmiotów niemających osobowości prawnej, ale mających zdolność sądową.
Koresponduje to z treścią art. 460 § 1 kpc, przyznającym zdolność sądową i procesową także pracodawcy, chociażby nie posiadał on osobowości prawnej.
Obligatoryjność rozpoznania sprawy w postępowaniu odrębnym
Rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym jest obowiązkowe i, pominąwszy postępowanie nakazowe (jedyne fakultatywne postępowanie odrębne), nie zależy od woli stron.
Obligatoryjny charakter postępowań odrębnych wynika zarówno z art. 13 § 1 i art. 201 § 1 kpc, jak i, pomijając art. 484 1 § 2 kpc (dotyczący postępowania nakazowego), imperatywnego charakteru przepisów określających rodzaj spraw rozpoznawanych w poszczególnych postępowaniach odrębnych (przykładowo art. 425, 453, 459, 498 § 1 i 505 1 kpc).
Skoro Kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisów, które wyłączałyby expressis verbis stosowanie łączne różnych postępowań odrębnych, w rezultacie jedna i ta sama sprawa podlega rozpoznaniu według przepisów dotyczących kilku postępowań odrębnych, jeżeli należy do zakresów tych postępowań.
Powyższe stanowi, że sprawa z zakresu prawa pracy spełniająca jednocześnie przesłanki określone w art. 505 1 pkt 1 kpc – a więc dotycząca roszczeń wynikających z umowy o pracę, jeżeli jednocześnie wartość przedmiotu sporu nie przekracza dwudziestu tysięcy złotych – podlega rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu uproszczonym (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2003 r., sygn. akt III PZP 2/03).
Kolizja regulacji o postępowaniu uproszczonym i postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy
Zakresy przedmiotowe niektórych postępowań odrębnych nie mają charakteru rozłącznego, a wręcz przeciwnie – częściowo się nakładają, na co wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 30 maja 2001 r., III CZP 19/01, OSNC 2001, nr 12 poz. 170, oraz w uzasadnieniu uchwały z dnia 27 listopada 2001 r., III CZP 61/01, OSNC 2002 nr 5, poz. 62, a także w uzasadnieniu uchwały z dnia 14 grudnia 2001 r., III CZP 67/01, Prok. i Prawo 2003 nr 6, str. 38.
Jednakże jak wspomniano, celem postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy jest ułatwienie pracownikowi dochodzenia roszczeń i ograniczenie formalizmu do niezbędnego minimum. Z tych względów w przypadkach ewentualnych kolizji pomiędzy przepisami o postępowaniu uproszczonym, oraz regulacjami postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy, należy poszukiwać takich sposobów rozstrzygnięcia kolizji, aby w maksymalnym stopniu zachować ich odrębności służące określonemu celowi. Wymaga to każdorazowej wykładni wchodzących w grę poszczególnych przepisów.
Stosowanie przepisów o postępowaniu uproszczonym przy apelacji w sprawach z z zakresu prawa pracy
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 6 marca 2003 r., sygn. akt III PZP 2/03, wyraził zdanie, że istnieje możliwości, a nawet konieczności stosowania w sprawach z zakresu prawa pracy o roszczenia wynikające z umowy o pracę przepisów o postępowaniu uproszczonym, zarówno przed sądem pracy w pierwszej instancji, jak i przed sądem pracy w postępowaniu apelacyjnym.
Przepisy o postępowaniu uproszczonym przewidują cząstkowe unormowanie postępowania apelacyjnego, zmuszające jednak do korzystania z przepisów o apelacji w postępowaniu procesowym ,,zwykłym”. Zgodnie z ustaloną w praktyce i piśmiennictwie regułą, w postępowaniach odrębnych stosuje się w pierwszej kolejności przepisy właściwe dla tych postępowań, a w razie ich braku – przepisy ogólne dotyczące procesu, jeżeli nie kolidują z przepisami rządzącymi danym postępowaniem odrębnym.
Oznacza to, że w sprawie z zakresu prawa pracy rozpoznanej w pierwszej instancji według przepisów o postępowaniu uproszczonym (i kwalifikującej się do rozpoznania w tym postępowaniu) w postępowaniu apelacyjnym w pierwszej kolejności znajdą zastosowanie przepisy o apelacji w postępowaniu uproszczonym, uzupełniane w zakresie tam nieuregulowanym przepisami o postępowaniu apelacyjnym ,,zwykłym”, a ostatecznie – gdyby zaszła taka konieczność – znajdą zastosowanie przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (art. 391 § 1 kpc), przy czym w takim wypadku przepisy o postępowaniu uproszczonym będą jednak wyprzedzać przepisy o postępowaniu ,,zwykłym”.
Przepisy niestosowane w postępowaniu uproszczonym w sprawach z zakresu prawa pracy
W postępowaniu uproszczonym w sprawach z zakresu prawa pracy nie stosuje się regulacji przewidujących, że:
- pracownik lub ubezpieczony działający bez adwokata lub radcy prawnego może zgłosić w sądzie właściwym ustnie do protokołu powództwo oraz treść środków odwoławczych i innych pism procesowych (Art 466 kpc);
- niezwłocznie po wniesieniu sprawy przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia dokonuje jej wstępnego badania, polegającego na ustaleniu, czy pismo wszczynające postępowanie sądowe spełnia niezbędne wymagania, pozwalające nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umożliwiających rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu (Art. 467 kpc);
- sąd podejmie czynności wyjaśniające, jeżeli przemawiają za tym wyniki wstępnego badania sprawy ( 468 kpc);
- w razie podjęcia czynności wyjaśniających lub zarządzenia osobistego stawiennictwa na rozprawę, strona pozwana powinna być reprezentowana przez osobę obeznaną ze stanem faktycznym sprawy i uprawnioną do zawarcia ugody (Art. 470 kpc);
- termin rozprawy powinien być wyznaczony tak, aby od daty zakończenia czynności wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności – od daty wniesienia pozwu lub odwołania, do rozprawy nie upłynęło więcej niż dwa tygodnie, chyba że zachodzą niedające się usunąć przeszkody (Art. 471 kpc);
- w postępowaniu wszczętym z powództwa pracownika wezwania do udziału w sprawie osoby, która powinna być w sprawie stroną pozwaną, a przeciwko której powództwo nie zostało wniesione, sąd może dokonać na wniosek powoda lub pozwanego (Art. 477 kpc);
- jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu alternatywnie roszczeń, a zgłoszone roszczenie okaże się nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne (Art. 477 1 kpc);
