Zadośćuczynienie jako forma rekompensaty za szkodę niemajątkową
Zadośćuczynienie jest formą rekompensaty za doznaną szkodę niemajątkową. Celem uzyskania zadośćuczynienia, zarówno rodzaj naruszonego dobra osobistego, jak też forma tego naruszenia odpowiadać muszą określonym przesłankom.
Na temat definicji i przykładów dóbr osobistych – czytaj tutaj
Definicja szkody niemajątkowej
Szkodą niemajątkową w rozumieniu prawa cywilnego (inaczej krzywda) – są wszelkie negatywne skutki dla cielesnej i psychicznej kondycji poszkodowanego, a więc takie naruszenie dóbr i interesów uprawnionego, które nie wywołuje reperkusji w jego majątku.
Szkoda niemajątkowa to wszystko, co w znacznym stopniu ujemnie wpływa na dobre samopoczucie, a więc cierpienia fizyczne (ból) i cierpienia psychiczne (cierpienia wywołane pozbawieniem wolności czy oszpeceniem, troska, strach o życie, zmniejszenie radości życia wskutek utraty możliwości wykonywania ulubionego zawodu lub zajmowania się hobby, cierpienia wywołane utratą dobrego imienia wskutek oszczerstw) (tak: Adam Szpunar. O zadośćuczynieniu z tytułu uszkodzenia ciała. „Studia Iuridica”. XXI/1994. s. 171).
Rola zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych
W doktrynie wskazuje się, że zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z naruszenia dóbr osobistych spełnia trzy podstawowe funkcje: kompensacyjną, represyjną i prewencyjną. Funkcja kompensacyjna ma jednak znaczenie największe, zaś pozostałe funkcje mają mniejsze znaczenie praktyczne (tak: L. Jaskuła, Prawo do dobrego imienia a wolność prasy, Warszawa 2008 r., s. 224).
Podstawa prawna uzyskania zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych
Art. 445 k.c. w § 1 przewiduje, że w wypadku pozbawienia wolności oraz w wypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. To samo dotyczy sytuacji, gdy pokrzywdzony został pozbawiony wolności oraz w wypadku skłonienia go za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (§ 2).
Kodeks cywilny zawiera również Art. 448 stanowiący, iż w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
Rodzaj dóbr osobistych, za których naruszenie przysługuje zadośćuczynienie
Ponieważ charakter naruszonego dobra osobistego nie jest w art. 448 k.c. bliżej określony, przyjmuje się, że przepis ten ma zastosowanie w razie naruszenia wszelkich dóbr osobistych, zarówno wymienionych w art. 23 k.c. jak i dóbr osobistych w tym przepisie niewymienionych, jeśli korzystają one z ochrony prawa.
To odróżnia ten przepis od art. 445 k.c. gdzie dobra osobiste są wyspecyfikowane. A jednocześnie poszerza zakres chronionych dóbr w porównaniu z tym przepisem, w szczególności na takie dobra jak cześć, dobre imię, sfera życia prywatnego, tajemnica korespondencji (tak: komentarz do art. 448 k.c. A. Rzetecka – Gil Lex 37/2013).
Kolejność czynności podejmowanych przez sąd przy rozpoznawaniu sprawy o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych
Rozpoznając sprawę w przedmiocie ochrony dóbr osobistych Sąd powinien w pierwszej kolejności określić dobro osobiste, które mogło zostać naruszone, a następnie ustalić, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a dopiero w przypadku pozytywnej odpowiedzi ustalić czy działanie pozwanego było bezprawne.
W przypadku domagania się przez powoda zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych, istotną staje się ewaluacja istnienia winy po stronie naruszyciela.
W dalszej kolejności winno się zbadać pozostałe przesłanki roszczenia opartego na art. 448 kc, tj. naruszenie dobra osobistego powodujące szkodę niemajątkową (kompensowaną zadośćuczynieniem) oraz związek przyczynowy pomiędzy tym czynem, a szkodą niemajątkową spowodowaną naruszeniem dobra osobistego (zob. G. Bieniek, Komentarz do KC, Księga trzecia – Zobowiązania, t. I, Lexis Nexis 2009).
Ciężar dowodowy w sprawie o zadośćuczynienie za naruszenie dóbr osobistych
Dowód, że skonkretyzowane dobro osobiste istnieje, podobnie jak dowód, że zostało ono zagrożone lub naruszone, ciąży zgodnie z art. 6 k.c. na osobie poszukującej ochrony prawnej na podstawie art. 24 k.c., tj. na stronie powodowej. Niewykazanie istnienia tej przesłanki powoduje brak odpowiedzialności pozwanego, zaś brak naruszenia (lub zagrożenia) dobra osobistego czyni zbędnym dalsze ustalenia dotyczące wskazywanej przez powoda krzywdy.
Natomiast na tym, kto podjął działanie zagrażające dobru osobistemu innej osoby lub naruszające to dobro, spoczywa ciężar dowodu, że nie było ono bezprawne (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2004 r., V CK 609/03).
Bezprawność i wina jako przesłanki naruszenia dobra osobistego
Przepis art. 24 kc mówi, że ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia poszkodowany może także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.
Wspomniany art. 24 kc, odnośnie roszczeń w nim przewidzianych chroni tylko przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem dóbr osobistych, natomiast nie wymaga, aby naruszenie miało charakter zawiniony. W związku z tym nie jest wymagane, aby strona powodowa powoływała się na cele lub intencje pozwanego, jako podstawę oceny, czy naruszenie to było bezprawne. Są to bowiem okoliczności siłą rzeczy subiektywne, które nie mają znaczenia dla zakwalifikowania owego naruszenia jako bezprawnego, samą bezprawność ustala się bowiem według kryteriów obiektywnych.
Jednakże w sytuacji jeśli pokrzywdzony żąda również zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, to żądanie to odwołuje się do zasad ogólnych przewidzianych w Kodeksie cywilnym. W tym względzie istotny jest już element winy.
W odniesieniu do działań podjętych przez wysoko wyspecjalizowane jednostki, wyposażone w szereg uprawnień, których realizacja, często prowadząca do naruszenia cudzego dobra osobistego, ma za nadrzędny cel ochronę porządku prawnego. Jednostki takie należy traktować jak profesjonalistów, wobec których trzeba stawiać wysokie wymagania co do fachowości i staranności przy wykonywaniu poszczególnych zadań, a z drugiej strony – stosowania zasady proporcjonalności, tj. używania odpowiednich środków i w sposób współmierny, potrzebny do osiągnięcia celu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2003r., II CKN 1370/00, Lex nr 78827).
Znaczenie winy sprawcy naruszenia dobra osobistego
Ostatecznie nie ulega wątpliwości fakt, iż w sytuacji, gdy przedmiotem postępowania jest żądanie majątkowej ochrony dóbr osobistych poprzez zapłatę zadośćuczynienia, pokrzywdzony może żądać kompensaty krzywdy od ponoszącego winę (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 12 grudnia 2002 roku, V CKN 1581/00, OSNC 2004, nr 4, poz. 53).
Za słusznością tezy o odpowiedzialności na zasadzie winy przemawia głównie wykładnia systemowa, a więc deliktowy charakter odpowiedzialności. Zawężenie obowiązku kompensaty wyrządzonego uszczerbku do przypadków wywołanych zachowaniami bezprawnymi i zarazem zawinionymi jest zgodne z podstawową regułą odpowiedzialności deliktowej sprawcy szkody. Jest również spójne z uzasadnieniem jednoczesnego obowiązywania przepisów art. 445 i 448 kc. Wykładnię tę potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 24 stycznia 2008 r. (I CSK 319/07, Lex nr 448025), uznając zasadność istnienia w ramach reżimu odpowiedzialności deliktowej jednolitych przesłanek żądania zadośćuczynienia i zasądzenia sumy na cel społeczny.
W judykaturze przeważa stanowisko, że przesłanką przyznania świadczeń przewidzianych w art. 448 k.c. (obu roszczeń objętych jego treścią) jest wina sprawcy naruszenia dobra osobistego – zarówno umyślna, jak i nieumyślna, w tym nawet culpa levissima, czyli podstawą tej odpowiedzialności jest nie tylko bezprawne, ale także zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego (tak: Sąd Rejonowy w Kędzierzynie w wyroku z dnia 30 stycznia 2013 r., Sygn. akt I C 601/12).
Konsekwencje usytuowania art. 448 k.c. w obrębie przepisów o czynach niedozwolonych
Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 23 maja 2013 r., Sygn. akt I ACa 331/13, stwierdził, że tylko zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego uzasadnia odpowiedzialność z art. 448 k.c. i w uzasadnieniu wyroku wyjaśnił, że w doktrynie utrwalony jest pogląd, że art. 448 k.c. obejmuje naruszenie każdego dobra osobistego w rozumieniu art. 23 k.c., jest więc przepisem szczególnym, uzupełniającym regułę ogólną, wyrażoną w art. 24 k.c. , jednak usytuowanie art. 448 k.c. w obrębie przepisów o czynach niedozwolonych, dla których podstawową przesłanką odpowiedzialności jest zasada winy (odpowiedzialność na zasadzie ryzyka lub na zasadach współżycia społecznego występuje tylko w przypadkach wyraźnie określonych w ustawie), determinuje, że art. 448 k.c. może znaleźć zastosowanie tylko w razie zawinionego naruszenia dóbr osobistych.
Gdyby ustawodawca chciał, aby uwzględnienie żądania pieniężnego zależało wyłącznie od bezprawności naruszenia dobra osobistego, wówczas umieściłby tę instytucję w części ogólnej prawa cywilnego (w obrębie art. 24 k.c.). Tymczasem w art. 24 k.c. jest odesłanie do „zasad przewidzianych w kodeksie”. Tak więc tylko zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego uzasadnia odpowiedzialność z art. 448 k.c. Skoro bowiem art. 448 k.c. usytuowany został w tytule VI księgi trzeciej Kodeksu cywilnego, nie zostały w nim wskazane ani podstawy odpowiedzialności, ani też jej przesłanki, ponadto brakuje w tym przepisie okoliczności, które zwalniałyby od odpowiedzialności, to nie ma racjonalnych podstaw do wyłączania tej odpowiedzialności z reżimu opartego na zasadzie winy.
Sąd ten wskazał, że również w judykaturze utrwalił się również pogląd, że przesłanką odpowiedzialności z art. 448 k.c. jest nie tylko bezprawne, ale i zawinione działanie sprawcy naruszenia dobra osobistego (monografia H. S.: / Oficyna 2007 – lex Monografie do przepisu art.448 k.c LEX nr 1353796W „Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę,”).
Definicja bezprawności czynu w prawie cywilnym
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 1 marca 2017 r., Sygn. akt VI ACa 1850/15, uznał, że bezprawność zachowania oznacza ujemną ocenę tego zachowania opartą na sprzeczności z szeroko pojętym porządkiem prawnym, a więc na jego sprzeczności z obowiązującymi przepisami ustawy bądź regułami wynikającymi z zasad współżycia społecznego. Bezprawność stanowi kwalifikację przedmiotową czynu, ujmuje zachowanie jako obiektywnie nieprawidłowe, abstrahując przy czym od elementu zawinienia (co ma znaczenie dopiero przy ewentualnym żądaniu ochrony majątkowej). Przy ustaleniu bezprawności rozważeniu podlega stosunek, w jakim pozostaje dane zachowanie względem obowiązujących reguł postępowania.
Domniemanie bezprawności przy naruszeniu dóbr osobistych
Zgodnie z utrwalonym poglądem, za bezprawne uważa się każde działanie naruszające dobro osobiste, jeżeli nie zachodzi żadna ze szczególnych okoliczności usprawiedliwiających je.
Do okoliczności wyłączających bezprawność zalicza się zaś działanie w ramach porządku prawnego, tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy, wykonywanie prawa podmiotowego, zgoda pokrzywdzonego oraz działanie w obronie uzasadnionego interesu. Istnieje zatem domniemanie bezprawności, stanowiące znaczne ułatwienie dla strony powodowej, jako że przerzuca ciężar dowodu na stronę pozwaną, która musi udowodnić jedną z wyżej opisanych okoliczności w celu uniknięcia odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 13 maja 2014 r., Sygn. akt: I C 458/14).
Krzywda jako element konieczny dla zasądzenia zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych
Dla zasądzenia zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych konieczne jest wykazanie zaistnienia krzywdy spowodowanej tym naruszeniem. Podstawowym kryterium oceny naruszenia jako krzywdy pozostaje rozmiar i intensywność doznanej dolegliwości, ocenianej według miar zobiektywizowanych, oraz stopień negatywnych konsekwencji dla pokrzywdzonego wynikających z naruszonego dobra osobistego (tak: Komentarz do Kodeksu cywilnego pod. red. prof. Krzysztofa Pietrzykowskiego, Warszawa 2008 r., t. 1 s.1465, oraz wyrok Sądu Okręgowego w Płocku z dnia 24 marca 2016 r., Sygn. akt I C 1522/15).
Obowiązek wskazania rodzaju dobra osobistego które zostało naruszone
Niewskazanie rodzaju dobra osobistego, które miałoby być naruszone przez stronę pozwaną powoduje, że nie jest możliwe rozważanie przez sąd żądania w zakresie zasądzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 KC w zw. z art. 24 KC.
Do powstania roszczeń określonych w art. 24 k.c. (w tym roszczenia o zadośćuczynienia) niezbędny jest skutek w postaci naruszenia jednego z dóbr osobistych, o których mowa w art. 23 KC. Ponadto, jak było powiedziane, to na powodzie spoczywa z mocy art. 6 k.c. ciężar udowodnienia, że swym bezprawnym działaniem pozwany istotnie naruszył jego dobra osobiste i jakie (tak wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2009 roku, sygn. akt I PK 210/08 (M.P.Pr. rok 2009, Nr 12 poz. 642), oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi w sprawie I ACa 155/13 oraz uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 marca 2013 roku, sygn. akt I ACA 125/13).
Wysokość zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych
Wysokość przyznanego na podstawie art. 448 k.c. zadośćuczynienia, jak podkreśla się w orzecznictwie, ma charakter ocenny. Dlatego strona może skutecznie zakwestionować jego wysokość tylko wtedy, kiedy nieproporcjonalność do wyrządzonej krzywdy jest wyraźna lub rażąca (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 2007 r., I CSK 165/07, z 15 października 2009 r., I CSK 83/09, SA w Poznaniu z 4 marca 2010 r., I ACa 141/10).
Zadośćuczynienie z art. 448 k.c. ma przede wszystkim charakter kompensacyjny i tym samym jego wysokość musi przedstawiać pewną ekonomicznie odczuwalną wartość. Przy ocenie, jaka suma jest, w rozumieniu art. 448 k.c., odpowiednia tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę spowodowaną naruszeniem dóbr osobistych, należy mieć na uwadze rodzaj dobra, które zostało naruszone oraz charakter, stopień nasilenia i czas trwania doznawania przez osobę, której dobro zostało naruszone, ujemnych przeżyć psychicznych spowodowanych naruszeniem m.in.: dramatyzm doznań osób bliskich zmarłego, poczucie osamotnienia, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby najbliższej, rola jaką w rodzinie pełniła osoba zmarłego, rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem odejścia (np. nerwicy, depresji).
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 8 lutego 2017 r., Sygn. akt VI ACa 1870/15, stwierdził, że zadaniem zadośćuczynienia jest wyrównanie i złagodzenie szkód emocjonalnych. Oznacza to, że określając jego wysokość, należy brać wszystkie okoliczności konkretnej sprawy, wpływ na rodzaj i rozmiar cierpienia, ale również to, aby nie stała się dla poszkodowanego źródłem wzbogacenia.
Środki ochrony naruszonego dobra muszą być adekwatne do samego naruszenia i wybrane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy. Ocena, czy czynności potrzebne do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych, o których mowa w art. 24 § 1 k.c. są dostateczne dla uzyskania przez poszkodowanego odpowiedniej satysfakcji, powinna więc uwzględniać skalę upowszechnienia czynności naruszającej jego dobra osobiste. (por.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2009r. z uzasadnieniem, V CSK 64/09, LEX nr 585910; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 31 stycznia 2007r., I ACa 1682/06, LEX nr 307313).
