Ochrona wizerunku – źródła prawne

W Polsce ochrona interesów portretowanego związanych z wizerunkiem i z jego funkcjonowaniem w obrocie cywilnoprawnym regulowana jest w wielu aktach prawnych. Podstawowe znaczenie ma Kodeks cywilny, który zalicza wizerunek do dóbr osobistych. Ochrona kodeksowa nie wyłącza jednakże ochrony cywilnoprawnej przewidzianej w innych przepisach, czyli przede wszystkim art. 81–83 Prawa autorskiego, oraz art. 13 ust. 2 i 3, art. 14 ust. 1, 3, 5 i 6, 31–33 Prawa prasowego.

W myśl art. 24 § 3 k.c. reguły odpowiedzialności kodeksowej pozostają w kumulatywnym zbiegu z przepisami ustawy o prawie autorskim i o prawach pokrewnych. Oznacza to, że środki ochrony przewidziane jednymi i drugimi przepisami mogą być w sprawie stosowane zarówno kumulatywnie, jak i alternatywnie. Decydujący w tej mierze powinien być wybór osoby zainteresowanej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 5 stycznia 2001 r., V CKN 499/00, LEX nr 53112, oraz wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 17 sierpnia 2015 r., II C 1696/14 ).

Co więcej prawo do wizerunku (wyrażone art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych) jest uznawane powszechnie za konkretyzację prawa do wizerunku przewidzianego w art. 23 k.c., który oddzielnie traktuje prawo osobiste do nazwiska i do wizerunku (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.10.2009 r., I CSK 72/09, OSNC 2010, Nr A, poz. 29, oraz por. S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 2009, s. 111).

W świetle powyższego, poszkodowany z uwagi na naruszenie jego wizerunku, może domagać się ochrony bądź to wyłącznie na podstawie przepisów o ochronie dóbr osobistych (art. 23 i 24 w zw. z art. 448 k.c.), bądź wyłącznie na podstawie przepisów prawa autorskiego (art. 83 w zw. z art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), bądź wreszcie w oparciu o kumulatywnie wskazaną podstawę prawną.

Wybór danej podstawy prawnej dochodzenia ochrony wizerunku a konsekwencje procesowe

Warto jednak zauważyć, że Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1452/13 wskazał, że jeśli pokrzywdzony (powód) w pozwie oraz konsekwentnie w toku postępowania przed sądem stoi na stanowisku, iż roszczenia swe wywodzi z przepisów prawa autorskiego, wskazanie podstawy prawnej musi zostać uznane za uzupełnienie podstawy faktycznej żądania i obliguje Sądy meriti do zawężenia swoich ocen do wskazanych przepisów.

Wynika z takiej sytuacji to, że poza granicami rozważań sądu pozostaną aspekty związane z oceną naruszenia wizerunku powoda jako jego dobra osobistego na gruncie przepisów art. 23 i 24 k.c. oraz związana z tym ocena roszczeń pieniężnych wywodzonych z art. 448 k.c.

Wizerunek – definicja pojęcia

Wizerunek to dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osoby wśród innych ludzi jako obraz fizyczny, portret, rozpoznawalną podobiznę. Rozpoznawalność osoby stanowi podstawowy warunek przyznania ochrony, jak i elementarną przesłankę ustalenia, czy doszło do naruszenia prawa do wizerunku (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2014 r., sygn. akt II C 266/12).

Wizerunek pełni funkcję identyfikacyjną i informacyjną. Obraz człowieka może być utrwalany na wiele sposobów, a w zależności od tego, o jakie utrwalenie chodzi, wyraża ono inne emocje i niesie inne informacje o danej osobie. Dlatego każdy ma godny ochrony interes w tym, by decydować, czy i który z nich zostanie udostępniony publicznie. Wizerunek może być zwielokrotniany i rozpowszechniany. Może stać się ofiarą manipulacji np.: przekształcania, opatrywania komentarzem, wykorzystania w określonym kontekście itp. Wokół niego koncentrują się interesy osobiste i majątkowe przedstawionej osoby.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 20.5.2004 r. (II CK 330/03, niepubl.), stwierdził, że wizerunek, poza dostrzegalnymi dla otoczenia cechami fizycznymi, tworzącymi wygląd danej jednostki i pozwalającymi – jak się określa – na jej identyfikację wśród innych ludzi może obejmować dodatkowe utrwalone elementy związane z wykonywanym zawodem jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się i kontaktowania z otoczeniem”. Takie ujęcie wizerunku zbliża się do pojmowania persony.

Zależność pomiędzy wizerunkiem i obrazem fizycznym (wyglądem człowieka)

Obok pojęcia wizerunku, czyli konkretyzacji obrazu fizycznego (jego ustalenie) zdatnej do rozpowszechniania (wizerunek jest przedmiotem obrotu, a jego synonimem jest podobizna) rozróżnia się pojęcie obrazu fizycznego (wygląd człowieka), czyli atrybut jego tożsamości. To on uważany jest za dobro osobiste, które może zostać naruszone. Przedmiotem naruszenia, lub eksploatacji jest zawsze konkretny wizerunek, ale pośrednio i obraz fizyczny. Konstruowanie pojęcia „obrazu fizycznego” może służyć wyłącznie wyjaśnieniu ontologicznego powiązania między podmiotem chronionym (człowiekiem) i jego osobowością, a jego podobizną.

Ochrona wizerunku osoby prawnej

Przywołane w niniejszym artykule przepisy prawne odnoszą się do wizerunku, który został wymieniony w art. 23 k.c., jako jednego z dóbr osobistych człowieka, oznaczającego podobiznę człowieka utrwaloną jako portret, fotografia lub w innej postaci. Wizerunku w tym znaczeniu nie posiada osoba prawna, która jest bytem abstrakcyjnym (tak: wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 7 października 2009 r. III CSK 39/09, LEX).

Rozpowszechnianie wizerunku – definicja

Pojęcie „rozpowszechniania wizerunku” powinno być interpretowane przy wykorzystaniu definicji terminu „rozpowszechnianie” zamieszczonej w art. 6 pkt 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Chodzi tu zatem o sytuację, w której stworzona zostaje możliwość zapoznania się z wizerunkiem bliżej nieokreślonemu („z góry”), niezamkniętemu kręgowi osób. Udostępnienie to może odbywać się z użyciem nośnika materialnego, bądź bez jego udziału (np. przez prezentację w programie telewizyjnym w ramach transmisji „na żywo”). Spełnienie warunku rozpowszechniania wizerunku nie wymaga jego zwielokrotnienia; wystarczy, jeżeli został on udostępniony publicznie, np. w muzeum czy galerii. Nie stanowi rozpowszechnienia sprzedaż utrwalonego wizerunku osobie trzeciej (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2014 r., sygn. akt II C 266/12).

Wyłączenie potrzeby uzyskania zgody na rozpowszechnianie wizerunku osoby

Generalną zasadą jest, że rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. Uregulowanie zawarte w ust. 2 art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, stanowiące przepis szczególny w stosunku do uregulowań kodeksowych, przewiduje jednak kategorie osób i sytuacje w których nie jest wymagana zgoda osób na rozpowszechnianie ich wizerunku.

Dotyczy to osoby:
1) powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2) stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.
Ponadto, zgodnie z ust. 2 art. 81 wymienionej ustawy, w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba przedstawiona na wizerunku otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

Poza powyższymi wyjątkami, w kwestii ochrony wizerunku występuje zbieg norm ochronnych – art. 78 ust. 1 w związku z art. 83 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz art. 448 kc, gdyż w obu tych wypadkach przepisy przewidują jednakowe środki ochrony, a to w szczególności złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie, zadośćuczynienie i przyznanie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 czerwca 2014 r., sygn. akt I ACa 185/14).

Domniemanie bezprawności naruszenia dóbr osobistych, w tym wizerunku

Jak była o tym mowa, w świetle art. 23 k.c. dobra osobiste człowieka jak w szczególności cześć, nazwisko lub pseudonim, wizerunek itd. pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Przepis ten nie zawiera wyliczenia zamkniętej liczby dóbr osobistych i nie uzależnia ochrony prawnej od istnienia odpowiedniego przepisu szczególnego (tak: wyrok Sąd Okręgowy w Białymstoku w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt II Ca 1196/13).

Zauważyć trzeba, że art. 24 k.c. reguluje ochronę prawną wyłącznie przed bezprawnym naruszeniem lub zagrożeniem dobra osobistego. Przepis ten nie wymaga, aby naruszenie było zawinione.

Z art. 24 k.c. wynika jednak również domniemanie bezprawności naruszenia dobra osobistego, choć nie każde naruszenie dobra osobistego jest równoznaczne z naruszeniem prawa osobistego. Środki ochronne przysługują bowiem dopiero w razie naruszenia prawa. Okoliczności wyłączające bezprawność zachowania się sprawcy zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego pozbawiają więc osobę dotkniętą naruszeniem ochrony. Do okoliczności tych zalicza się:
1) działanie na podstawie przepisu lub wykonanie prawa podmiotowego,
2) zgodę uprawnionego oraz
3) nadużycie prawa podmiotowego osobistego.

Rozpoznając sprawę w przedmiocie ochrony dóbr osobistych Sąd powinien więc w pierwszej kolejności ustalić, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a dopiero w przypadku pozytywnej odpowiedzi ustalić, czy działanie pozwanego było bezprawne.
Dowód, że dobro osobiste zostało naruszone ciąży na osobie poszukującej ochrony prawnej na podstawie art. 24 k.c. Natomiast na tym, kto podjął działania zagrożenia dobru osobistemu innej osoby lub naruszającej to dobro spoczywa ciężar dowodu, że nie było ono bezprawne.

Tak więc w przypadku gdy poszkodowany domaga się zadośćuczynienia za doznaną krzywdę na podstawie środków ochrony naruszonych dóbr osobistych (art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 zd. 3 k.c.), to przesłanką roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia jest tu wykazanie przez pokrzywdzonego faktu naruszenia konkretnego dobra osobistego oraz doznania krzywdy na skutek owego naruszenia. Skoro natomiast art. 24 § 1 k.c. formułuje domniemanie bezprawności naruszenia dóbr osobistych, zatem to na pozwanym ciąży obowiązek wykazania, że jego działanie naruszające dobra osobiste powoda nie było bezprawne.

Naruszenie wizerunku a kwestia winy i świadomości naruszyciela

Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 11 marca 2014 r., sygn. akt: I ACa 1207/13 stwierdził, że przy naruszeniu wizerunku bez znaczenia jest kwestia braku winy naruszyciela. Zauważyć bowiem należy, że z art. 23 k.c. wynika, że ochrona dóbr osobistych może być realizowana za pomocą różnych środków i mieć zarówno charakter niemajątkowy, jak i majątkowy. Ochrona taka przysługuje przed bezprawnym naruszeniem dobra osobistego, rozumianym jako zachowanie sprzeczne z normami prawa lub zasadami współżycia społecznego, bez względu na winę, a nawet świadomość sprawcy.

Zadośćuczynienie za naruszenie wizerunku

W przypadku naruszenia prawa do wizerunku bezprawnym działaniem sprawcy, pokrzywdzonemu przede wszystkim przysługują środki o charakterze niemajątkowym (przewidziane w art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ewentualnie art. 24 k.c.), a w przypadku, gdy działanie naruszyciela jest także zawinione, środki o charakterze majątkowym.

Podobnie jak Prawo autorskie, również kodeks cywilny przewiduje tylko możliwość przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Art. 448 k.c. stanowi, że w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone odpowiednią kwotę tytułem zadośćuczynienia. Oznacza to, że nawet w razie stwierdzenia naruszenia dobra osobistego przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego nie jest obligatoryjne, lecz ma charakter fakultatywny – pozostawiony swobodnemu uznaniu sędziowskiemu.

Obydwa roszczenia, majątkowe i niemajątkowe, mają charakter samodzielny i pokrzywdzonemu przysługuje prawo ich wyboru, ale sądowi pozostawiona jest ocena celowości przyznania ochrony w żądanej formie, jego adekwatności do rodzaju naruszonego dobra, a przede wszystkim rozmiaru doznanej krzywdy.

Wysokość zadośćuczynienia za naruszenie wizerunku

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 kwietnia 2006 r., II PK 245/2005 orzekł, że zasadność przyznania zadośćuczynienia pieniężnego, jak i jego wysokość, zależą od oceny całokształtu okoliczności faktycznych sprawy, takich jak rodzaj naruszonego dobra, rozmiar doznanego uszczerbku, charakter następstw naruszenia, stopień zawinienia sprawy, stosunki majątkowe zobowiązanego i uprawnionego, itp. (tak też: G. B., w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1, W. 2005, s. 492, oraz Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 kwietnia 2006 r., II PK 245/2005).

Zadośćuczynienie nie może natomiast stanowić dla autora dodatkowego źródła dochodu z tytułu bezprawnego rozpowszechniania jego utworu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 22 lutego 2012 r. LEX 1217855 ).

Przy żądaniu przyznania odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego, podstawowym kryterium oceny sądu winien być rozmiar ujemnych następstw w sferze psychicznej pokrzywdzonego, bowiem celem przyznania ochrony w formie majątkowej jest zrekompensowanie i złagodzenie doznanej krzywdy moralnej. Z tych też względów sąd jest zobowiązany ustalić zakres cierpień pokrzywdzonego, a przy ocenie tej przesłanki nie może abstrahować od wszystkich okoliczności towarzyszących powstaniu krzywdy. Znikomość ujemnych następstw może być podstawą oddalenia powództwa o przyznanie zadośćuczynienia na rzecz pokrzywdzonego (wyrok SA we Wrocławiu z 24 lipca 2008 roku, I ACa 1150/06).

Nie można przy tym przyjąć, iż żądane tytułem zadośćuczynienia sumy winny być każdorazowo korygowane przez Sąd. Należy tu mieć na względzie podniesiony przez poszkodowanego dyskomfort psychiczny związany z faktem użycia jego wizerunku bez wymaganej zgody, jak również potencjalny odbiór tej sytuacji w gronie jego współpracowników, znajomych, rodziny, czy tez osób poszkodowanemu obcych.

Ciężar dowodowy przy roszczeniu o zadośćuczynienie za naruszenie wizerunku

W orzecznictwie przyjmuje się, że występując z roszczeniem o zadośćuczynienie z uwagi na naruszenie prawa do wizerunku, to na powodzie spoczywa ciężar wykazaniu rozmiaru i intensywności doznanej krzywdy, a także innych negatywnych konsekwencji wynikłych z tego tytułu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 listopada 1999 r. sygn. akt I ACa 847/99).

Zasadą jest, że zadośćuczynienie pełni rolę rekompensaty za krzywdę moralną, a odszkodowanie pełni funkcję rekompensaty za szkodę majątkową. Zadośćuczynienie ma być ekwiwalentem za doznaną krzywdę niemajątkową, jest sposobem wyrównania ujemnych przeżyć psychicznych lub moralnych, nie zaś sposobem wyrównania szkody majątkowej związanej z utratą wynagrodzenia, jakie by poszkodowany otrzymał, gdyby sprawca naruszenia zawarł z nim stosowną umowę. Jeżeli więc powód przedstawi wyliczenia co do kwoty zadośćuczynienia, mylnie uznając zadośćuczynienie za formę wynagrodzenia, to wyliczenia te nie są dla Sądu wiążące (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2014 r.,sygn. akt II C 266/12).

Zadośćuczynienie za naruszenie wizerunku uzależniona jest od trzech przesłanek – istnienia dobra osobistego, jego naruszenia oraz bezprawności działania. Ciężar udowodnienia pierwszej i drugiej przesłanki obciąża pokrzywdzonego (powoda), a trzecia objęta jest wzruszalnym domniemaniem prawnym. Jeżeli wykazane zostanie naruszenie dobra osobistego, sprawcę naruszenia uwolnić może od odpowiedzialności tylko dowód braku bezprawności, co faktycznie jest równoznaczne z wykazaniem przesłanek wyłączających bezprawność (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2005r., III CZP 53/04, OSNC 2005/7-8/114).

Nośnik zawierający wizerunek osoby jako utworu

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r. (sygn. akt I ACa 1452/13) uznał, że jeśli fotografia przedstawiająca wizerunek osoby spełnia przesłanki utworu podlegającego ochronie prawa autorskiego (art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), twórcy utworu fotograficznego przysługują względem tego utworu autorskie prawa majątkowe i niemajątkowe, osobie zaś przedstawionej na fotografii przysługuje prawo do ochrony jej wizerunku.

Forma wyrażenia zgody na publikację wizerunku

Zgoda osoby na publikowanie jej wizerunku może być wyrażona w dowolnej formie, jednakże zgoda ta musi być niewątpliwa i to także co do warunków i płaszczyzn dopuszczalnego wykorzystania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1455/99, OSA 2001/5/27). Istnienia tej zgody w żadnym razie nie można domniemywać. Natomiast ciężar wykazania istnienia zgody pokrzywdzonego na upublicznienie materiału przedstawiającego jego osobę, stosownie do art. 6 k.c., obciąża naruszyciela (tak: wyrok sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 11 marca 2014r., sygn. akt: I ACa 1207/13).

Oznaczenie czasu, miejsca, oraz kontekstu sytuacyjnego przy zgodzie na rozpowszechnianie wizerunku

Osoba udzielająca zgody musi mieć również pełną świadomość nie tylko formy przedstawienia jej wizerunku, ale także miejsca i czasu publikacji, zestawienia z innymi wizerunkami i towarzyszącego komentarza (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 12 lutego 1998 r., I ACa 1044/97).

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 19 kwietnia 2000 r. (sygn. akt I ACa 1455/99, OSA 2001, z. 5, poz. 27) wskazał, że w procesie o ochronę dóbr osobistych pozwany ma obowiązek wykazać, że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku w oznaczonych warunkach. Zwraca się uwagę na to, iż zezwolenie musi być wyrażone ze świadomością wynikających z niego konsekwencji i powinno odnosić się do skonkretyzowanych stanów faktycznych, a więc do sprecyzowanych sposobów i okoliczności wykorzystania wizerunku (chodzi tu zwłaszcza o oznaczenie osoby rozpowszechniającej wizerunek, o czas i miejsce jego udostępnienia, ewentualnie o towarzyszący komentarz, zestawienie z innymi wizerunkami itd.); zezwolenie nie może zatem mieć charakteru abstrakcyjnego (nie może dotyczyć wykorzystania wizerunku „w ogóle”).

Świadomość pokrzywdzonego o byciu przedmiotem nagrania a naruszenie wizerunku

Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 12 czerwca 2014 r. (sygn. akt I ACa 185/14), w sprawie użycia wizerunku powodów w internecie w celach reklamowych uznał, iż pomimo tego, że oczywistym jest, iż zachowanie powodów widoczne na filmie, w tym zwrócenie się w kierunku filmującego i uniesienie kciuków, świadczy o tym, iż powodowie wiedzieli że są filmowani – to nie można stąd wywodzić wniosku o wyrażeniu przez nich zgody na rozpowszechnienie wizerunku. Istnienia zgody uprawnionego ani jej zakresu nie domniemywa się. Pozwany ma zatem obowiązek wykazać, że uzyskał zgodę uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku w oznaczonych warunkach. Opublikowanie zatem we wskazanych okolicznościach filmu z wizerunkiem powodów nastąpiło bez ich zezwolenia.

Zasady wielokrotnego publikowania wizerunku osoby

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 2 lutego 1967 r. (I CR 496/66, OSNC 1967, nr 9, poz. 161) stwierdził, że z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych ustawą, publikowanie fotografii określonej osoby dopuszczalne jest tylko za jej zgodą. Dalsza publikacja możliwa jest bez takiej zgody, ale tylko pod warunkiem wskazania pierwotnego źródła publikacji i bez wprowadzania zmian w publikowanym zdjęciu, tzn. tylko z powołaniem okoliczności, w jakich zostało ono wykonane i opublikowane po raz pierwszy. Sąd zgodził się z twierdzeniem strony pozwanej, że zgoda powódki na dalszą publikację jej wizerunku nie była wymagana, skoro film z jej udziałem był powielany w niezmienionej formie, a ponadto zawarte w nim było źródło pierwotnej publikacji.

Zakaz kolejnych publikacji materiału naruszającego wizerunek

Fakt, iż wizerunek poszkodowanego został już raz wyemitowany bez jego zgody, nie uprawnia naruszyciela do kolejnych emisji wizerunku.

Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 11 marca 2014 r. (sygn. akt: I ACa 1207/13), w sprawie naruszenia przez telewizję wizerunku osoby uprawnionej, poprzez użycie materiału archiwalnego zawierającego tenże wizerunek, w celu zrelacjonowana bieżących wydarzeń, przyznał rację poszkodowanemu, gdyż ten nie należy do grona osób, o których mowa w art. 81 Prawa autorskiego tj. nie jest osobą znaną publicznie, nie pełni funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych, materiał nie przedstawiał go również jako osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, nie pobrał przy tym żadnego wynagrodzenia za ujawnienie swego wizerunku.

Wobec powyższego sąd uznał, że pokrzywdzony ma prawo określić kierunek żądania co do ochrony dóbr osobistych w postaci wizerunku jego osoby. Nie ma przy tym znaczenia, że dotychczas pokrzywdzony ponownie z takim żądaniem nie występował, skoro bowiem po oryginalnej emisji materiału takie roszczenie pozwanej zgłosił. Ta winna więc dołożyć wszelkich starań, aby do dalszych naruszeń nie dochodziło.

Naruszenie wizerunku a dozwolony użytek

Art. 25 ust. 1 prawa autorskiego wprowadził instytucję tzw. dozwolonego użytku. Polega ona na prawie do rozpowszechniania w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji już rozpowszechnionych sprawozdań o aktualnych wydarzeniach, artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich itd.

Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 11 marca 2014 r. (Sygn. akt: I ACa 1207/13) uznał, że skoro pozwana telewizja, naruszycielka prawa do wizerunku, posiada prawo autorskie do wyemitowanego materiału – będąc jego twórcą, to nie jest ona adresatem normy o dozwolonym użytku, przewidzianej w Art. 25 ust. 1 prawa autorskiego. Strona ta nie może więc powoływać się na dozwolony użytek.

Sąd podkreślił, że przepisy o dozwolonym użytku nie uchylają normy bezwzględnie obowiązującej zawartej w art. 81 prawa autorskiego. Czym innym jest bowiem samo prawo do wykorzystywania materiału, a czym innym wykorzystanie wizerunku powoda w tym materiale.

W przywołanej sprawie sąd I instancji stwierdził, że przepisy prawa autorskiego o dozwolonym użytku (art. 25) nie dotyczą zasadniczo rozpowszechniania materiałów w Internecie. Zakres tego unormowania dotyczy przede wszystkim materiałów już opublikowanych, ale zawierających bieżące informacje lub przeglądy bieżących informacji i nie uchyla stosowania bezwzględnie obowiązującej normy o ochronie wizerunku (Art. 81). Ponadto, adresatem tej normy jest podmiot, który nie jest twórcą danego utworu – materiału, a chce skorzystać z rozpowszechnionych już sprawozdań, artykułów, fotografii, przeglądów publikacji innego twórcy.

Misję publiczna mediów a ochrona wizerunku

Naruszyciel prawa do wizerunku będący podmiotem wymienionym w ustawie o radiofonii i telewizji nie może także powoływać się na przepisy tejże ustawy jako podstawę uchylenia bezprawności swojego działania. Misja publiczna, jej cel (określony w art. 21 ustawy) nie uchyla bezprawności działania naruszającego prawo do wizerunku i nie może być konkurencją dla ochrony prawa podmiotowego z ustawy o prawie autorskim (art. 81) i art. 23 k.c. Może co najwyżej wpłynąć na ocenę strony podmiotowej osoby naruszającej te prawa (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 20 czerwca 2013 r., sygn. akt II C 1825/12).

Ochrona wizerunku a równoczesne naruszenie innych dóbr osobistych (jak cześć czy godność)

Wizerunek człowieka jest zgodnie z art. 23 k.c. zaliczany do jego dóbr osobistych podlegających ochronie niezależnie od tego, czy wskutek posłużenia się nim w sposób bezprawny, a więc bez zgody zainteresowanego, przez osobę trzecią doszło do naruszenia innych dóbr osobistych poszkodowanego, jak cześć czy godność. Zakres ochrony wizerunku człowieka w sposób szczegółowy określa art. 81 ustawy, który stanowi, że rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody osoby na nim przedstawionej (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 24 czerwca 2014 r., sygn. akt II C 266/12).

Prawo do ograniczenia zakresu zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku (np. do ograniczonego czasopisma)

Osoba przedstawiona na zdjęciu fotograficznym (lub innym materialnym nośniku jej wizerunku) może dowolnie ograniczyć zakres zezwolenia na jego rozpowszechnianie: zezwolić na publikację tylko w oznaczonym czasopiśmie i/lub tylko w związku z oznaczonymi okolicznościami (np. w związku z określonym tekstem artykuł prasowego), wyznaczyć granice czasowe publikacji itp. (tak: wyrok SA w Krakowie z 19 grudnia 2001 r., I ACa 957/01 ).

Osoba, której wizerunek ma być rozpowszechniany posiada więc pełne prawo do ograniczenia pól publikacji filmu z jej udziałem zarówno ze względu na zakres przedmiotowy jak i czasowy.

Ograniczenie ochrony wizerunku osoby powszechnie znanej

Prawo autorskie w Art. 81 ust 2 wprowadza podmiotowe ograniczenie ochrony wizerunku w stosunku do niektórych osób. Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku m.in. osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych.

Definicja osoby powszechnie znanej

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 lipca 2007 r., sygn. I CSK 134/07, zdefiniował określenie „grono osób powszechnie znanych”, jako obejmujące osoby, które wprost lub w sposób dorozumiany godzą się na podawanie do publicznej wiadomości wiedzy o swoim życiu. Nie są to jednak tylko aktorzy, piosenkarze lub politycy, lecz także osoby prowadzące inną działalność, na przykład gospodarczą lub społeczną.

Sąd Okręgowy w Gliwicach w wyroku z dnia 24 czerwca 2014 r. (sygn. akt II C 266/12) wskazał, że w doktrynie dopuszczalne jest uznanie za osobę powszechnie znaną osobę znaną w określonym środowisku, np. w gronie przedsiębiorców danego rodzaju (choćby branży turystycznej).

Żądanie zaniechania naruszania wizerunku

Roszczenie zaniechania naruszania wizerunku wywodzić można z treści art. 24 § 1 kc stanowiącego, iż ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie.

Miejsce opublikowania przeprosin za naruszenie wizerunku

Środki ochrony naruszonego dobra muszą być adekwatne do samego naruszenia i wybrane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy. Zatem za wystarczające do usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych może być uznanie przez sąd nakazanie pozwanemu naruszycielowi opublikowania na tej samej stronie internetowej pozwanego, na której był publikowany materiał naruszający wizerunek poszkodowanego, przez dany okres czasu oświadczenia, dotyczącego przeprosin poszkodowanego za bezprawnie użycie jego wizerunku (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 czerwca 2014 r., sygn. akt I ACa 185/14).

Zasadą przyjętą przez orzecznictwo jest bowiem to, iż medium, za pomocą którego dokonano naruszenia wizerunku, powinno również posłużyć do odwrócenia szkody.

Naruszenie wizerunku a identyfikacja osoby na zdjęciu grupowym

O braku rozpoznawalności wizerunku osoby na zdjęciu nie może świadczyć tylko to, że zdjęcie wykonano w dalekiej przeszłości i że wiek pokrzywdzonego dalece odbiega tam od obecnego.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r. (sygn. akt I ACa 1452/13) stwierdził, że wymogu rozpoznawalności nie można wiązać z podobieństwem wizerunku z okresu edukacji szkolnej z aktualnym wizerunkiem danej osoby. Wymóg rozpoznawalności należy wiązać wyłącznie z formą przedstawienia danej osoby, a więc taką, która pozwala na ustalenie osobistych cech danej osoby w chwili sporządzania fotografii. Niewątpliwe tzw. zdjęcia klasowe miały na celu utrwalenie wizerunku uczniów w sposób rozpoznawalny, tak więc jeżeli widoczne są twarze każdego dziecka, obraz jest wyraźny, to tym samym przedstawienie pokrzywdzonego w takim kontekście gwarantuje jego rozpoznawalność.

Naruszenie wizerunku a publikacja zdjęcia szkolnego zawierającego wizerunku osoby

Zamieszczenie zdjęć szkolnej klasy, do której uczęszczała dana osoba, zawierających również jej wizerunek na portalu internetowym, który stanowi miejsce podobnej aktywności, stanowi publikację w ramach dozwolonego użytku w rozumieniu art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a co za tym idzie ich przetwarzanie również odbywa się w granicach prawa.
Wskazać należy bowiem, iż na zdjęciach, które przedstawiają grupę osób uczęszczających do tej samej klasy szkolnej, poszczególna osoba stanowi jedynie element całości, a tym samym w takim przypadku nie ma konieczności uzyskania jej zezwolenia na publikację (tak: Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1452/13).

Definicja zgromadzenia, krajobrazu, publicznej imprezy

Stosownie do Art. 81 ust 2 pkt 2 prawa autorskiego nie wymaga zezwolenia rozpowszechnianie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Wskazać jednak należy, że ustawodawca nie definiuje pojęcia zgromadzenia ani imprezy publicznej. Wyliczenie zawarte w przywołanym przepisie jest wyczerpujące, co jednak nie pozbawia tego przepisu otwartego charakteru. Termin „zgromadzenie” jest nieostry, dopuszczalne jest objęcie nim każdej, większej, publicznej grupy ludzi. W literaturze wskazuje się, że zgromadzeniem jest publiczna grupa ludzi, niezwiązanych ze sobą więzami rodzinnymi lub osobistymi. Wielkość tej grupy nie ma znaczenia.

Orzecznictwo ugruntowało stanowisko, zgodnie z którym dla zastosowania art. 81 ust. 2 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych rozstrzygające znaczenie ma ustalenie w strukturze przedstawienia relacji między wizerunkiem osoby domagającej się ochrony a pozostałymi elementami jego treści.
Co za tym idzie rozpowszechnianie wizerunku nie wymaga zezwolenia, jeśli stanowi on jedynie element akcydentalny lub akcesoryjny przedstawionej całości, tzn. w razie usunięcia wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawienia (tak: Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1452/13).

Ochrona danych osobowych a naruszenie wizerunku

To, iż żądanie poszkodowanego o zaniechanie przetwarzania jego danych osobowych zostało uwzględnione, nie oznacza, iż publikacja jego wizerunku nastąpiła z naruszeniem przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i tym samym była bezprawna.

Za zasadnością zgłoszonego przez powoda roszczenia cywilnego nie przemawia bowiem okoliczność, iż uzyskał on ochronę na gruncie przepisów o ochronie danych osobowych. Należy bowiem zważyć, że zakres ochrony wynikający z przepisów ustawy o ochronie danych osobowych, a przy tym przepisów, które nie odnoszą się do stosunków cywilnoprawnych, jest odmienny.

Dane osobowe stanowią bowiem zbiór informacji na temat danej osoby pozwalających na jej identyfikację. Taki charakter ma np. umieszczenie w serwisie internetowym zdjęcia z wizerunkiem poszkodowanego powoda wraz z oznaczeniem jego imienia i nazwiska.
Nie ma zatem racji powód przypisując orzeczeniu sądu administracyjnego niejako prejudycjalny charakter dla rozstrzygnięcia w sprawie opartej o przepisy prawa autorskiego, bądź kodeksu cywilnego (tak: Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 30 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 1452/13).

Naruszenie wizerunku a zasada obiektywności

Jak powszechnie przyjmuje się w doktrynie i judykaturze przy ocenie, czy naruszone zostało dobro osobiste człowieka decydują kryteria obiektywne, a nie subiektywne odczucia osoby żądającej ochrony prawnej. Miernika pozwalającego na ustalenie czy naruszona została godność takiej osoby należy poszukiwać w tzw. opinii publicznej, będącej wyrazem poglądów powszechnie przyjętych i akceptowanych przez społeczeństwo i funkcjonujących w nim wzorów, stanowionych docelowy punkt odnoszenia oceny, dostarczać powinny przede wszystkim zapatrywania ludzi rozsądnych i uczciwie myślących (tak: uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 1989 roku).

Naruszenie wizerunku przez przerobienie zdjęcia osoby

Sąd Apelacyjny w Warszawie z w wyroku z dnia 9 czerwca 2017 r. sygn. akt VI ACa 323/16 uznał, że publikacja wizerunku pokrzywdzonego w sposób uwłaczający jego godności oraz naruszający jego dobre imię również może stanowić naruszenie prawa do wizerunku. Jednakże dokonane przez pozwanych na skutek fotomontażu zniekształcenie wizerunku powoda trafnie zakwalifikowane zostało jako naruszenie dóbr osobistych w postaci dobrego imienia i godności osobistej. Nie ma potrzeby w tym wypadku dokonywania dodatkowej kwalifikacji tych naruszeń jako naruszeń szczególnego prawa do wizerunku powoda, podlegającego ochronie na gruncie art. 24 k.c. Co więcej, poprawność takiej kwalifikacji prawnej działań pozwanych przyjęta w sprawie jest szczególnie wyrazista, jeśli zgodna jest z treścią pozwu, tj. żądaniami udzielenia ochrony niemajątkowej.

Zakres ochrony wizerunku w przypadku rozpowszechnienia materiału naruszającego prawo do wizerunku przez inne podmioty

Wynikająca z art. 24 § 1 k.c. niemajątkowa dyrektywa ochronna nakazuje udzielenie adekwatnej i odpowiedniej ochrony poszkodowanemu.
Nie można więc uznać za zasadne żądania poszkodowanego, aby udzielona mu przez sąd ochrona wizerunku obejmowała wszystkie podmioty, które rozpowszechniły materiał naruszający prawo do jego wizerunku, w szczególności jeśli zakres żądanych przez powoda publikacji, obejmuje wszystkie media elektroniczne. Takie żądanie Sąd Apelacyjny w Warszawie z w wyroku z dnia 9 czerwca 2017 r. sygn. akt VI ACa 323/16 uznał za niezasadne i wykraczające poza racjonalnie pojmowany cel czynności zmierzających do usunięcia skutków dokonanego naruszenia.

Rozstrzygając o zgłoszonych żądaniach niemajątkowych sąd bada bowiem nie tylko ogólne przesłanki materialne powództwa (fakt naruszenia lub zagrożenia naruszeniem dobra osobistego powoda oraz bezprawność działania pozwanego), ale poddaje kontroli również treść i formę żądanych środków ochrony niemajątkowej. Kontrola ta odbywa się przede wszystkim według kryteriów wynikających z zasady proporcjonalności. Przedmiotem badania jest więc przydatność danego środka ochrony do osiągnięcia zakładanego celu (usunięcia skutków dokonanego naruszenia), niezbędność zastosowania w danym stanie faktycznym żądanego środka ochrony, w końcu fakt pozostawania tego środka w odpowiedniej proporcji do zamierzonego celu.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 września 2009 r., V CSK 64/09 uznał za przesadne, z punktu widzenia kompensacyjnej i restytucyjnej funkcji środków ochrony niemajątkowej, nakazanie pozwanemu zamieszczenia stosownych przeprosin nie tylko w tym publikatorze, za pośrednictwem którego dokonane zostało naruszenie, ale również w innych licznych środkach przekazu, które podały informację o zarzucie wysuniętym przez pozwanego wobec powoda. Nakazanie publikacji we wszystkich publikatorach uznać należałoby bowiem z jednej strony za nazbyt dotkliwe dla strony pozwanej, z drugiej zaś za zbędne z uwagi na potrzebę realizacji wskazanych wyżej funkcji. Tym samym rozstrzygnięcie takie naruszałoby zasadę proporcjonalności.

Sąd zważył również, że jeśli strony postępowania są osobami publicznymi, zaś toczony przez nich spór stanowił przedmiot żywego zainteresowania opinii publicznej, to oczekiwać można, że media, które uprzednio istniejący spór relacjonowały, będą zainteresowane również zrelacjonowaniem sposobu jego zakończenia.

Naruszenie wizerunku w kontekście debaty publicznej – ograniczenie kwoty zasądzonego świadczenia pieniężnego

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 9 czerwca 2017 sygn. akt VI ACa 323/16 orzekając na kanwie sporu dotyczącego opublikowanego fotomontażu zdjęcia osoby publicznej stwierdził, że w kwestii żądana przez pokrzywdzonego kwoty tytułem świadczenia pieniężnego na cel społeczny mniejsze znaczenie należy przy tym nadać aktualnemu stanowi majątkowemu strony pozwanej. Znacznie istotniejszym elementem, który może skutkować ograniczeniem kwoty zasądzonego świadczenia pieniężnego, jest tu fakt, że publikacja pozwanych, aczkolwiek uznać ją należy za bezprawną i naganną, stanowiła element aktualnego sporu publicznego, wzbudzającego szerokie społeczne zainteresowanie.

Sąd zważył przy tym, że skoro powód jest również osobą publiczną, stale obecną w mediach i prezentującą swoje poglądy w sposób bardzo wyrazisty, odwołując się przy tym do bardzo mocnych środków wyrazu, udzielenie ochrony majątkowej w nadmiernej wysokości, mogłoby zostać ocenione jako skutkujące tak zwanym „efektem schładzającym” i tym samym stanowić czynnik nadmiernie ograniczający wolność publicznej debaty. Zagrożenie z tym związane było wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Naruszenie wizerunku a ingerencja sądu w żądania niemajątkowe zgłoszone przez pokrzywdzonego

Rozstrzygając o żądaniach niemajątkowych zgłoszonych przez powoda, sąd bada nie tylko ogólne przesłanki materialne powództwa (fakt naruszenia lub zagrożenia naruszeniem dobra osobistego powoda oraz bezprawność działania pozwanego), ale poddaje kontroli również treść i formę żądanych środków ochrony niemajątkowej. Kontrola ta odbywa się przede wszystkim według kryteriów wynikających z zasady proporcjonalności.

Przedmiotem badania jest więc przydatność danego środka do osiągnięcia zakładanego celu (usunięcie skutków naruszenia), konieczność zastosowania w danym stanie faktycznym żądanego środka ochrony, w końcu fakt pozostawania tego środka w odpowiedniej proporcji do zamierzonego celu. Stąd w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że środki ochrony naruszonego dobra osobistego muszą być adekwatne do samego naruszenia i jego skutków oraz wybrane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy (tak spośród wielu: wyrok Sądu Najwyższego z 8 stycznia 1976, I CR 237/75, wyrok Sądu Najwyższego z 4 lutego 1969, I CR 500/67, uchwała Sądu Najwyższego z 30 grudnia 1971r., III CZP 87/71).

W efekcie przyjmuje się zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, że sąd ma nie tylko prawo, ale i obowiązek badania treści i formy żądanych środków ochrony niemajątkowej i zarazem ingerowania w treść i formę żądanego w pozwie środka ochrona, zaś dokonana w tym zakresie ingerencja nie stanowi niedopuszczalnego przekroczenia zasady ne eat ultra petita partium. (tak: m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 22 grudnia 1997 r., II CKN 546/97, czy wyrok Sądu Najwyższego z 14 maja 2003 r., I CKN 463/01, a także dalsze orzeczenia wskazane w uzasadnieniu wydanego w tej sprawie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 sierpnia 2016 r., I CSK 543/15).

Okres przedawnienia roszczeń o ochronę wizerunku

Stosownie do treści Art. 83 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych do roszczeń w przypadku rozpowszechniania wizerunku osoby na nim przedstawionej oraz rozpowszechniania korespondencji bez wymaganego zezwolenia osoby, do które j została skierowana, stosuje się odpowiednio przepis art. 78 ust. 1.

Przepis art. 78 ust. 1 mówi natomiast, że twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadość uczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Powyższych roszczeń nie można dochodzić po upływie dwudziestu lat od śmierci tych osób.

Odnośnie narzędzi ochrony wizerunku zawartych w kodeksie cywilnym zasadniczy jest tu art. 117. § 1 stanowiący, iż roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Środki ochrony niemajątkowej nie ulegają więc przedawnieniu.

Na temat przedmiotu prawa autorskiego i wyłączenia spod ochrony prawa autorskiego – czytaj tutaj

Na temat definicji i przykładów dóbr osobistych – czytaj tutaj