- Cel ugody sądowej
- Struktura ugody sądowej
- Podstawa materialnoprawna ugody sądowej
- Treść ugody sądowej i wniosek o jej uzupełnienie
- Moment zawarcia ugody sądowej
- Przedmiot ugody sądowej
- Ugoda sądowa a kreowanie nowego stosunku prawnego między stronami
- Wzajemne ustępstwa stron przy ugodzie sądowej
- Zwolnienie z długu przyszłego jako ustępstwo strony przy ugodzie
- Rola sądu przy ugodzie
- Zakaz nadmiernej ingerencji sądu w treść ugody sądowej
- Ugoda sądowa a usprawiedliwiony interes stron
- Obligatoryjne badanie ważności ugody sądowej przez sąd po jej zawarciu
- Relacja art. 84 kc i art. 918 kc
- Umorzenie postępowania w wyniku zawarcia ugody sądowej
- Błędne uznanie przez sąd ugody sądowej za niedopuszczalną
- Interpretacja treści ugody sądowej
- Zawarcie ugody sądowej w przypadku występowania współuczestnictwa jednolitego po jednej ze stron
- Rozstrzygnięcie wątpliwości co do treści ugody sądowej
- Powództwo o ustalenie treści ugody sądowej
- Ugoda sądowa a sprostowanie oczywistej omyłki pisarskiej
- Ugoda sądowa w sprawach pracowniczych
- Ugoda sądowa a koszty procesu
- Niewykonanie przez dłużnika postanowień ugody sądowej
- Ugoda sądowa a postępowanie egzekucyjne
- Powaga rzeczy ugodzonej (rei transactae)
- Ugoda sądowa a kolejne postępowanie
- Odwołanie ugody sądowej
- Uchylenie się od skutków prawnych ugody sądowej pod wpływem błędu
- Brak wątpliwości co do stanu faktycznego będącego podstawą ugody sądowej
- Rodzaje błędów skutkujących podważeniem ugody sądowej
- Ważność ugody sądowej z perspektywy zasad współżycia społecznego
- Nieważność fragmentu ugody sądowej
- Badanie skuteczności ugody sądowej w postępowaniu w którym ją zawarto
- Odwołanie przez stronę ugody sądowej w zażaleniu na postanowienie o umorzeniu postępowania
- Podważenie ugody sądowej po prawomocnym zakończeniu postępowania sądowego
- Ugoda sądowa a skarga pauliańska
- Przykłady orzeczeń na gruncie ugody sądowej
Cel ugody sądowej
Ugoda jest umową, która umożliwia likwidowanie konfliktów na drodze kompromisu, bez konieczności prowadzenia, zwykle żmudnego, kosztownego oraz sformalizowanego postępowania, również dowodowego. Taki sposób rozwiązywania sporów jest pożądany i przynoszący stronom wymierne korzyści. Przywraca on ponadto zaufanie między stronami i odbudowuje wiarę w możliwość umownego układania wzajemnych między nimi relacji.
Możliwość zawarcia umowy ugody jest jednak w każdym razie uzależniona od gotowości do zawierania kompromisów, ustępstw i rezygnacji ze swoich mniej lub bardziej prawdopodobnych racji na rzecz partnera stosunku prawnego (tak: Z. Gawlik w komentarzu do art. 917 k.c., Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, Kidyba A. (red.), Gawlik Z., Janiak A., Kopaczyńska-Pieczniak K., Kozieł G., Niezbecka E., Sokołowski T.).
Struktura ugody sądowej
Ugoda sądowa jest szczególnym aktem prawnym o złożonym charakterze, w którym występują zarówno elementy materialnoprawne jak i procesowe.
Z jednej strony składane przez strony oświadczenia są czynnościami materialnoprawnymi zmierzającymi do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego. Zawarte porozumienie jest ugodą w rozumieniu art. 917 k.c. i będzie w związku z tym oceniane według przepisów prawa materialnego.
Z drugiej natomiast strony ugoda sądowa jest czynnością procesową, składane bowiem przez strony oświadczenia są oświadczeniami procesowymi zmierzającymi do zakończenia postępowania poprzez jego umorzenie. Ugoda zatem jest oceniana także według przepisów procesowych.
Innymi słowy ugoda jest czynnością stron podjętą w celu osiągnięcia skutków materialnoprawnych przewidzianych w art. 917 k.c., w szczególności dla uchylenia sporu w zakresie istniejącego między stronami stosunku prawnego i w drodze wzajemnego porozumienia oraz w celu osiągnięcia skutków procesowych w postaci wyłączenia sporu spod rozstrzygnięcia przez umorzenie postępowania. Tak więc ugoda sądowa, jako akt prawny złożony, składa się z następujących czynności prawnych stron:
- ugody cywilnoprawnej (art. 917 k.c.) zawartej przed sądem w toku postępowania, dotyczącej istniejącego między stronami stosunku prawnego stanowiącego podstawę powództwa czy też wniosku w danym postępowaniu,
- dorozumianych procesowych oświadczeń woli stron kierowanych do sądu – tej treści, że strony z powodu zawarcia ugody likwidującej ich spór in merito żądają umorzenia postępowania.
Każda z tych dwóch czynności prawnych podlega ocenie według przepisów normujących tę gałąź prawa do której dana czynności należy. Zatem ważność i skuteczność ugody cywilnoprawnej oceniana jest według przepisów kodeksu cywilnego, a ważność i skuteczność wniosku o umorzenie postępowania podlega ocenie według przepisów kodeksu postępowania cywilnego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., sygn. akt I PKN 503/99 oraz postanowienie Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 26 marca 2015 r., sygn. akt I C 727/11).
Podstawa materialnoprawna ugody sądowej
Jak wspomniano, podstawę materialnoprawną ugody zawieranej przed sądem (ugody sądowej) stanowią przepisy art. 917 i 918 kc. Jedność systemu prawa nie uzasadnia bowiem traktowania ugody sądowej w oderwaniu od przepisów Kodeksu cywilnego o ugodzie.
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 1969 r., III PZP 43/69, OSNCP 1970 z. 3, poz. 40, stwierdzając, że zawarte w treści ugody porozumienie co do istniejącego między stronami stosunku prawnego ma charakter zgodnego oświadczenia woli, a więc czynności prawnej zmierzającej do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego, w tym zakresie zawarte przed sądem porozumienie jest ugodą w rozumieniu art. 917 kc.
Treść ugody sądowej i wniosek o jej uzupełnienie
Osnowa ugody, tj. jej treść, powinna dokładnie określać ostatecznie ustalone miedzy stronami rozmiary świadczenia i zakres objętych procesem roszczeń, które maja zostać zaspokojone. Treść ugody musi być jasna – nie jest dopuszczalne późniejsze rozstrzyganie wątpliwości co do oświadczeń stron w drodze postanowienia sądu, tak jak usuwane są wątpliwości co do treści wyroku (art. 352). Nie jest również dopuszczalny wniosek o uzupełnienie ugody (tak: orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1973 r., sygn. akt III CRN 415/72, LexPolonica nr 296231, OSNCP 1974, nr 1, poz. 10, z glosa J. Lapierre’a, NP 1975, nr 5, s. 755; z 20 grudnia 1969 r., III PZP 43/69, LexPolonica nr 309010, OSNCP 1970, nr 3, poz. 40).
Moment zawarcia ugody sądowej
Zawarcie ugody przez strony jest możliwe w ciągu całego postepowania, zarówno przed sądem pierwszej instancji, jak też w postępowaniu apelacyjnym. Stosownie bowiem do art. 391 § 1 kpc, jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed sądem drugiej instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
Zawarcie ugody jest również możliwe na etapie postępowania wszczętego skargą kasacyjną, gdyż jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed Sądem Najwyższym, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji (art. 398 21 kpc).
Przedmiot ugody sądowej
Przedmiotem ugody mogą być wszystkie stosunki prawne, niezależnie od ich źródła, jeżeli tylko pozostają do swobodnej dyspozycji stron (tak: postanowienie Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 26 marca 2015 r., sygn. akt I C 727/11). Ugoda sadowa może być zawarta w sprawach rozpoznawanych zarówno w procesie, jak też w postępowaniu nieprocesowym.
Należy tu jednak pamiętać o zakazach ustawowych, wyłączających dowolność kształtowania umów, a w tym względzie chociażby art. 84 Kodeksu pracy stanowiący, że pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę.
Nie jest również możliwe zawarcie ugody w sprawach o rozwód i separacje (art. 436 § 1 kpc), w tych bowiem sprawach rezultatem pojednania się stron może być albo cofnięcie pozwu, albo ewentualne zawieszenie postępowania (art. 440 § 1 kpc) (tak: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. prof. USz dr hab. Kinga Flaga-Gieruszyńska, prof. dr hab. Andrzej Zieliński).
Wyłączono ponadto dopuszczalność zawarcia ugody w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (Art. 477 12 kpc), sprawach nienależących do drogi sądowej (Art. 2 kpc) oraz w sprawach wyłączonych z jurysdykcji krajowej (Art. 1099 kpc).
W sprawach, w których zawarcie ugody jest niemożliwe, rezultatem pojednania może być cofniecie pozwu.
Ugoda sądowa a kreowanie nowego stosunku prawnego między stronami
Ugoda sądowa może być rozszerzona również na stosunek prawny wykraczający poza granice sprawy sądowej (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1973 r., sygn. akt III CRN 415/72).
Sąd Okręgowy w Świdnicy w postanowieniu z dnia 4 listopada 2013 r., sygn. akt II Cz 977/13, stwierdził natomiast, że ugoda sądowa w sprawie cywilnej nie może kreować nowego stosunku prawnego między stronami, lecz jedynie zlikwidować spór lub niepewność co do istniejącego już między stronami stosunku prawnego.
Wzajemne ustępstwa stron przy ugodzie sądowej
Jak podkreślono, częścią aktu złożonego jakim jest ugoda sądowa jest umowa cywilnoprawna, która powinna spełniać wymagania przewidziane w art. 917 k.c., stanowiącym iż przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać, a zatem powinna spełniać przesłankę „wzajemnych ustępstw”. Przy czym pojęcie to należy pojmować subiektywnie, a więc według oceny ustępującego.
Ustępstwa te jednak nie muszą polegać jedynie na ustępstwach o charakterze materialnym np. zobowiązaniu się przez strony do dodatkowych wzajemnych świadczeń, czy też rozłożeniu ich na raty. Ustępstwa te bowiem mogą polegać także na zrzeczeniu się uprawnień procesowych. Trzeba bowiem uwzględnić tę nową okoliczność, iż określony stosunek prawny łączący strony stał się przedmiotem postępowania, w trakcie którego ma się o nim rozstrzygać. W tej sytuacji także ustępstwa procesowe mogą oddziaływać na uprawnienia wynikające z danego stosunku materialnego. Sfera uprawnień materialnych stron zaczyna się wówczas ściśle splatać ze sferą ich uprawnień procesowych (tak: postanowienie Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 26 marca 2015 r., sygn. akt I C 727/11).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 lutego 2006 r., sygn. akt IV CK 393/05, LEX nr 180811, stwierdził, że sam fakt poczynienia przez strony wzajemnych ustępstw stanowi zatem essentialia negotii ugody. Rozmiar i rodzaje ustępstw – jako elementy kształtujące treść ugody, ale nie przesądzające o uznaniu danej czynności prawnej za ugodę – pozostają jedynie w gestii zainteresowanych podmiotów stosunku (accidentalia negotii). Mogą one być bardzo różne i obiektywnie rzecz biorąc nie muszą one być też jednakowo ważne. O kwalifikacji ustępstw przesądza ich porównanie do rozumienia przez każdą z nich treści stosunku prawnego i przekonanie o rodzaju oraz wielkości roszczeń z niego wynikających.
Do przedmiotowo istotnych elementów, a więc natury tego typu kontraktów, należy wymóg, aby obie a nie tylko jedna strona, czyniły ustępstwa na rzecz drugiej (art. 917 k.c., tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2006 r., sygn. akt IV CK 393/05);
Zwolnienie z długu przyszłego jako ustępstwo strony przy ugodzie
Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 8 czerwca 2018 r., sygn. akt I ACa 143/18, na kanwie sporu o świadczenie z tytułu krzywdy, jaka miała ujawnić się u powoda po zawarciu ugody sądowej z pozwanym, uznał, że obiektywna wykładnia oparta o jej treść (art. 65 § 2 k.c.) prowadziła do wniosku, że zastosowano tu konstrukcję zbliżoną do art. 508 k.c.
O tym bowiem, że powód zobowiązał się zwolnić drugą stronę z przyszłego długu, świadczył fakt, że użył sformułowania o „zrzeczeniu się” wobec niej „wszelkich ewentualnych dalszych roszczeń wynikających ze szkody”. Sens tego stwierdzenia, wykładany przez normatywnego – racjonalnego odbiorcę oświadczenia woli, nie mógłby być w rezultacie rozumiany inaczej niż w ten sposób, że uprawiony zobowiązał się wygasić ekspektatywę prawa, które mogłoby powstać u niego w przyszłości (na takie znaczenie zwolnienia z długu przyszłego wskazuje się w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2008 r, sygn. akt I CSK 125/08).
Więź obligacyjna, jaką opisano w poprzednim zdaniu, nie jest sprzeczna z prawem lub naturą ugody. Przeciwnie, jest dopuszczana przez judykaturę i doktrynę w sytuacjach, gdy kontrahenci dostatecznie określą sytuację prawną, z jakiej przyszłe uprawnienie może wynikać (np. w umowie strony powołały się na roszczenia mogące powstać na skutek śmierci osoby bliskiej) (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2008 r., sygn. akt I CSK 125/08, Komentarz.O.. pkt 20 – 21, art. 508, L.).
W piśmiennictwie aprobuje się nadto stanowisko, że strony mogą posługiwać się takim zobowiązaniem w ugodzie (odnośnie istnienia możliwości objęcia ugodą praw przyszłych). Także judykatura nie kwestionuje co do zasady dopuszczalności zwolnienia z długu przyszłego, które następuje w ramach stosunku obligacyjnego z art. 917 k.c. i dotyczy nieistniejących jeszcze roszczeń z deliktu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2011 r., sygn. akt V CSK 370/10 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 16 czerwca 2014 r., sygn. akt I ACa 177/14).
Rola sądu przy ugodzie
Zgodnie z przepisem art. 223 § 1 k.p.c. przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowa ugody zawartej przed sądem powinna być wciągnięta do protokołu rozprawy i stwierdzona podpisami stron. Ugoda zwarta przed Sądem podlega weryfikacji przez Sąd z punktu widzenia przesłanek określonych w przepisie art. 203 § 4 kpc tj. zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego i zamiaru obejścia prawa.
Z zacytowanych norm wynika jednoznacznie, że na Sądzie spoczywa szczególna rola dążenia do ugodowego załatwienia sprawy (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 28 czerwca 2013 r., sygn. akt VIII Cz 365/13).
Zakaz nadmiernej ingerencji sądu w treść ugody sądowej
W judykaturze i piśmiennictwie panuje zgodne stanowisko sprzeciwiające się ingerencji sądowej w treść ugody (umowy). Ingerencja taka prowadziłaby bowiem do pozbawienia podmiotów prawa cywilnego szerokiego pola swobody kontraktowej. Wprawdzie w takiej sytuacji nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej, jednakże ugoda jest skuteczna i wiąże strony dopóki nie zostanie prawnie podważona (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 1972 r., sygn. akt III PRN 66/72, LEX nr 602642; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., sygn. akt V CSK 157/10, LEX nr 688708).
Umieszczenie osnowy ugody sądowej w protokole
Osnowę ugody zawartej przed sądem wciąga się do protokołu rozprawy albo zamieszcza w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu i stwierdza podpisami stron. Niemożność podpisania ugody sąd stwierdza w protokole.
Ugoda sądowa a usprawiedliwiony interes stron
Obecnie (po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego dokonanej ustawą z dnia 1 marca 1996 r., Dz. U. Nr 43, poz. 189) sąd nie ma prawa badania dopuszczalności takiej ugody z punktu widzenia usprawiedliwionego interesu stron. Taki stan regulacji prawnej oznacza, że uległ powiększeniu zakres swobody podejmowania przez strony procesowych aktów dyspozytywnych (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 1999 r., sygn. akt II CKN 697/98, LEX nr 1216202, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt I ACa 518/15).
Obligatoryjne badanie ważności ugody sądowej przez sąd po jej zawarciu
Ugoda sądowa musi zawierać oświadczenia woli obu stron. Ważność ugody podlega ocenie według przesłanek z art. 58 kc, a więc nie może być sprzeczna z ustawą, zasadami współżycia społecznego ani zmierzać do obejścia ustawy. Natomiast ugoda jako czynność procesowa podlega również ocenie w płaszczyźnie przesłanek z art. 203 § 4 k.p.c. w związku z art. 223 § 2 k.p.c.
Podobnie jak przy innych aktach dyspozycyjnych stron Sąd może uznać zawarcie ugody za niedopuszczalne tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa (art. 203 § 4 k.p.c.).
Sąd Okręgowy w Toruniu w postanowieniu z dnia 28 czerwca 2013 r., sygn. akt VIII Cz 365/13, wydanym w kontekście badania zasadności umorzenia w myśl przepisu art. 355 § 1 k.p.c uprzedniej sprawy uregulowania kwestii podziału majątku i działu spadku (wskazania jakie składniki komu zostają przyznane) stwierdził, że niefrasobliwość przy zawieraniu ugody może obciążać wyłącznie stronę ponieważ wszystkie podnoszone okoliczności mogły być przedmiotem wzajemnych negocjacji stron i czynionych w ich wyniku ustępstw.
W przypadku zawarcia ugody Sąd w ogóle nie rozstrzyga od kogo, komu i jakie spłaty się należą, kto i jaki majątek otrzymuje ponieważ z istoty ugody, która jest umową stron wynika, że kwestię tą uzgadniają miedzy sobą strony. Sąd ocenia zawartą ugodę wyłącznie z punktu widzenia jej zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego i zamiaru obejścia prawa. Sąd Okręgowy podziela stanowisko Sądu I instancji, że z punktu widzenia tych przesłanek ugoda zawarta pomiędzy stronami była dopuszczalna.
Relacja art. 84 kc i art. 918 kc
Zgodnie z art. 84 w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej (§ 1). Przy czym można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny) (§ 2).
Art. 918 stanowi z kolei, że uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy (§ 1). Nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że została zawarta w złej wierze (§ 2).
Pojawia się zatem kwestia wzajemnej relacji tych przepisów.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2011 r., sygn. akt V CSK 370/10 , art. 918 k.c., który odrębnie normuje zasady powoływania się na wadę oświadczenia woli, stanowi lex specialis w stosunku do art. 84 k.c.
Żeby zrealizować hipotezę tego pierwszego przepisu, konieczne jest natomiast spełnienie większych rygorów, niż te, które obowiązują przy innych niż ugody typach czynności prawnych. Jednym z takich obostrzeń jest wymóg, aby błąd dotyczył stanu faktycznego, który w chwili zawarcia umowy m.in. obie strony – a nie tylko jedna z nich, uważały za niewątpliwy (art. 918 § 1 k.c.; tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 29 maja 1998 r., sygn. akt II CKN 44/98; red. dr hab. K. Osajda. Kodeks cywilny. Komentarz. Wydanie 18. 2018 r. – dalej „Komentarz.Osajda.”, pkt 4 – 4.3. art. 918; Legalis).
Przesłanka ta nie zostanie spełniona gdy powodowie jedynie u siebie, a nie u pozwanego upatrują tego, że wadliwe postrzegali stan rzeczy, który był istotny w świetle spornego zobowiązania. Co więcej, aby w ogóle mogli skorzystać z uprawnienia do tego, aby skutecznie powołać się na nieważność umów, powinni złożyć oświadczenie woli o uchyleniu się od ich skutków (art. 88 § 1 k.c.). Nie spełnia tego warunku sytuacja, gdy powodowie w pismach, które doręczono bezpośrednio pozwanemu, domagali się unieważnienia ugody, to jednak wyłącznie ze względu na okoliczności wymienione w art. 58 k.c. (sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, brak wzajemnych ustępstw, zaniżona wysokość świadczeń odszkodowawczych), a nie, czego wymaga hipoteza art. 88 § 1 k.c., z uwagi na błąd (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 czerwca 2018 r., sygn. akt I ACa 143/18).
Uprawnienie, o jakim mowa w ostatnim zdaniu, wygasa po upływie roku od wykrycia błędu (art. 88 § 2 k.c.; tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2017 r., sygn. akt IV CSK 705/16).
Umorzenie postępowania w wyniku zawarcia ugody sądowej
Zgodnie z art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania jeżeli wydanie postanowienia kończącego postępowanie stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne. Jedną z przesłanek umorzenia postępowania z powodu niedopuszczalności wydania merytorycznego rozstrzygnięcia jest więc zawarcie przez strony w toku postępowania ugody sądowej.
W skład aktu prawnego jakim jest ugoda sądowa wchodzi bowiem również wyraźne lub dorozumiane oświadczenie procesowe stron – ich wniosek o umorzenie postępowania. Zawarcie ugody, w świetle przepisów kodeksu postępowania cywilnego oznacza dorozumianą wolę odstąpienia od zgłoszonego we wniosku żądania udzielenia ochrony sądowej, ponieważ celem ugody sądowej jest wyłączenie rozstrzygnięcia merytorycznego postępowania sądowego. Zatem z chwilą zawarcia ugody sądowej ze skutkiem prawnym tzn. kiedy sąd nie sprzeciwi się jej zawarciu, powinno zapaść postanowienie o umorzeniu postępowania (tak: postanowienie Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 26 marca 2015 r., sygn. akt I C 727/11).
Błędne uznanie przez sąd ugody sądowej za niedopuszczalną
Ugoda w postępowaniu sądowym zawierana jest pod kontrolą sądu. Kontrola ta rozciąga się przede wszystkim na treść ugody z punktu widzenia jej zgodności z prawem lub zasadami współżycia społecznego oraz tego, czy nie narusza ona rażąco usprawiedliwionego interesu jednej ze stron (art. 223 § 2 i art. 203 § 4 kpc). Sąd również czuwa nad właściwą jej redakcją. Kontrola sądowa ugody polega na uprawnieniu Sądu do zgłoszenia sprzeciwu na zawarcie ugody nieodpowiadającej ustawowym wymaganiom.
Sposób korzystania przez Sąd z tego uprawnienia podlega kontroli wykonywanej przez Sąd II instancji w postępowaniu odwoławczym. Jeżeli Sąd uznał ugodę za niedopuszczalną bez przyczyny przewidzianej prawem i doprowadził wobec tego do rozstrzygnięcia sprawy w drodze orzeczenia, to w postępowaniu rewizyjnym strona skarżąca może skutecznie dowodzić, że doszło do istotnego uchybienia procesowego, które wywarło wpływ na wynik postępowania (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 października 1988 r., sygn. akt III CZP 82/88).
Interpretacja treści ugody sądowej
Skoro zawarte w treści ugody porozumienie co istniejącego między stronami stosunku prawnego ma charakter zgodnego oświadczenia woli, to podlega ono regułom wykładni według kryteriów wskazanych w art. 65 k.c. Stosownie do treści przywołanego przepisu oświadczenie woli należy tłumaczyć tak, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (§ 1), przy czym w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu (§ 2) (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., sygn. akt I PKN 503/99, OSNP 2001/12/411).
Zawarcie ugody sądowej w przypadku występowania współuczestnictwa jednolitego po jednej ze stron
Zgodnie z art. 73 § 2 kpc w wypadku, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników, czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec nie działających. Do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników.
Rozstrzygnięcie wątpliwości co do treści ugody sądowej
Stosownie do art. 352 kpc sąd, który wydał wyrok, rozstrzyga postanowieniem wątpliwości co do jego treści. Jednakże przepisu tego nie stosuje się co do instytucji ugody sądowej. Wniosek o uzupełnienie ugody nie jest przewidziany przez kpc, a zatem podlega odrzuceniu jako niedopuszczalny (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1973 r., sygn. akt III CRN 415/72).
Powództwo o ustalenie treści ugody sądowej
Art. 189 kpc przewiduje instytucję powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, w przypadku wystąpienia interesu prawnego po stronie powoda. W razie zatem następczego sporu stron co do rzeczywistej treści zawartej uprzednio ugody sądowej, dopuszczalne jest powództwo na podstawie art. 189 kpc.
Ugoda sądowa a sprostowanie oczywistej omyłki pisarskiej
Sąd Okręgowy w Słupsku w postanowieniu z dnia 16 maja 2013 r., sygn. akt IV Cz 279/13, potwierdził, że ugoda to zgodne oświadczenie stron. Sąd nie jest zatem uprawniony do ingerencji w jej treści, może jedynie odmówić zawarcia ugody, ale tylko w ściśle określonych sytuacjach. Instytucja sprostowania uregulowana w art. 350 kpc dotyczy zaś wyłącznie orzeczeń sądowych.
Ugoda sądowa w sprawach pracowniczych
W sprawach z zakresu prawa pracy ma ponadto zastosowanie art. 469 kpc, zgodnie z którym Sąd uzna zawarcie ugody, cofnięcie pozwu, sprzeciwu lub środka odwoławczego oraz zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia za niedopuszczalne także wówczas, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika lub ubezpieczonego.
Jednakże w razie sporu między pracownikiem a pracodawcą – w szczególności w odniesieniu do rozwiązania umowy o pracę z winy pracownika – orzecznictwo dopuszcza zawarcie ugody, w której strony zmieniają ten niekorzystny dla pracownika sposób rozwiązania umowy, a pracownik zrzeka się ekwiwalentu za urlop.
Jest to dopuszczalne z tego względu, że istotą ugody jest czynienie sobie przez strony wzajemnych ustępstw (art. 917 k.c. w zw. z art. 300 k.p.). Zgodnie z art. 917 k.c. przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać. Istotą ugody jest więc czynienie sobie wzajemnie ustępstw w zakresie oczekiwanych rezultatów stosunku prawnego, które należy zaliczyć do przedmiotowo istotnych elementów ugody (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2002 r., sygn. akt I CKN 915/00, LEX nr 56895).
W orzecznictwie obecny jest pogląd, iż z art. 84 k.p. wynika zakaz nie tylko całkowitego, lecz także częściowego zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2006 r., II PK 161/05, OSNP 2007, nr 3-4, poz. 41, stwierdził, iż zakaz ten ma charakter bezwzględny i obejmuje zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia za pracę w drodze wszelkich oświadczeń woli pracownika, w tym również w drodze ugody sądowej.
Pogląd ten, jak podnosi wielu komentatorów (m.in. E. Maniowska w: Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.98.21.94), komentarz do art. 84 k.p., Jaśkowski K., Maniewska E., LEX 2018), wydaje się zbyt rygorystyczny, zwłaszcza w odniesieniu do ugody sądowej lub ugody zawartej przed mediatorem, której treść podlega kontroli sądu z punktu widzenia jej zgodności ze słusznym interesem pracownika (art. 469 kpc). Należy bowiem zauważyć, że taka interpretacja prawa w niektórych sytuacjach jest wręcz sprzeczna ze słusznym interesem pracownika. Pracownik, który nie może zrezygnować z żadnych uprawnień płacowych, także w części, może się bowiem znaleźć przez to na z góry przegranej pozycji negocjacyjnej, nawet wówczas, gdy ocenia, iż mógłby je zamienić na inne korzyści, które w danej sytuacji życiowej są dla niego niepomiernie ważniejsze. Istota ugody polega bowiem na czynieniu sobie wzajemnych ustępstw. Niemożność rezygnacji przez pracownika z żadnych uprawnień płacowych często prowadzi zaś do tego, że de facto nie ma on pracodawcy nic do zaoferowania.
Sąd Rejonowy Wrocław Śródmieście we Wrocławiu w wyroku z dnia 7 lutego 2018 r., sygn. akt XP 28/17, przyjął, że stanowisko, zgodnie z którym przepis art. 84 k.p. nie dotyczy częściowego zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia w ramach wzajemnych ustępstw przy zawieraniu ugody przed sądem lub mediatorem, które to czynności podlegają kontroli sądowej z punktu widzenia zgodności z prawem, zasadami współżycia społecznego, a w szczególności słusznym interesem pracownika, Sąd Rejonowy w pełni podziela. Przyjęcie, iż rezygnacja przez pracownika z jakiejkolwiek części wynagrodzenia za pracę, w każdych okolicznościach, stawiałoby pracownika w bardzo złej sytuacji procesowej, zwłaszcza w obliczu roszczeń, których dochodzenie wiąże się ze skomplikowanym, długotrwałym i niepewnym co do wyniku postępowaniem dowodowym lub w sytuacjach, gdy szybkie uzyskanie częściowego zaspokojenia roszczenia jest dla pracownika ważniejsze niż prowadzenie niepewnego co do wyniku postępowania sądowego.
Przepis art. 84 k.p. nie świadczy o tym, że intencją ustawodawcy było wykluczenie możliwości czynienia przez pracownika jakichkolwiek ustępstw przy zawieraniu kontrolowanych przez sąd ugód – sadowej i przed mediatorem, a jedynie zapobieżenie sytuacjom, w których pracodawca, jako podmiot silniejszy, wymusza na pracowniku złożenie takiego oświadczenia, wykorzystując swoją silniejszą pozycję na rynku.
Pogląd ten wydaje się być coraz bardziej powszechny i pojawia się zarówno wśród komentatorów, jak i w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 lipca 2000 r. (I PKN 451/00, OSNP 2002/5/116), czasami problemy w praktyce budzi dopuszczalność ugody sądowej według kryterium słusznego interesu pracownika. Ocena ta powinna być dokonana przez porównanie treści ugody z przysługującymi pracownikowi roszczeniami wynikającymi z przytoczonych przez niego okoliczności faktycznych. Słuszny interes podwładnego nie musi być utożsamiany z uzyskaniem należnego mu świadczenia w pełnej wysokości. Wykluczałoby to bowiem możliwość ustępstwa przez pracownika z części dochodzonych przez niego roszczeń (tak: postanowienie SN z 20 czerwca 2000 r., sygn. akt I PKN 313/00, OSNAP 2002/1/17). Ochrona zatrudnionego nie może bowiem sięgać tak daleko, aby uznać za niedopuszczalną każdą ugodę przyznającą nieco mniejsze korzyści, niż można by mu zasądzić wyrokiem. Możliwe są bowiem sytuacje, np. w razie szczególnych utrudnień w ustaleniu rzeczywistego stanu rzeczy, że słuszny interes pracownika będzie uwzględniać uzyskanie natychmiastowego zaspokojenia żądania kosztem rezygnacji z części jego roszczenia.
Ugoda sądowa a koszty procesu
Zgodnie z art. 104 kpc koszty procesu, w którym zawarto ugodę, znosi się wzajemnie, jeżeli strony nie postanowiły inaczej.
Stosownie do art. 79 ust 1 pkt 1 lit. h ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, sąd z urzędu zwraca stronie całą uiszczoną opłatę od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty, jeżeli postępowanie zakończyło się zawarciem ugody przed rozpoczęciem rozprawy przed sądem pierwszej instancji.
Jeżeli natomiast postępowanie w pierwszej instancji zakończyło się zawarciem ugody sądowej po rozpoczęciu rozprawy, następuje zwrot połowy uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w pierwszej instancji oraz zarzutów od nakazu zapłaty
Zwrot połowy uiszczonej opłaty od pisma wszczynającego postępowanie w drugiej instancji następuje w sprawie, która zakończyła się zawarciem ugody sądowej na tym etapie postępowania.
Strony mogą w ugodzie sądowej ustalić, którą z nich i w jakiej części mają obciążać nieuiszczone koszty sądowe.
Jeżeli ugoda nie stanowi inaczej, w sprawie zakończonej ugodą koszty sądowe, o których mowa w art. 113 ust. 1, a więc koszty, których strona nie miała obowiązku uiścić lub których nie miał obowiązku uiścić kurator albo prokurator, ponoszą obie strony w równych częściach.
Niewykonanie przez dłużnika postanowień ugody sądowej
Zasadniczą podstawą dochodzenia roszczeń z ugody sądowej przez wierzyciela są przepisy art. 471 i nast. Kodeksu cywilnego (odpowiedzialność ex contractu). Wynika stąd, że wierzyciel może domagać się od dłużnika odsetek ustawowych, chociażby takie postanowienie nie było w treści ugody uwzględnione, a to na podstawie art. 481 § 1 i 2 kc (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 1969 r., sygn. akt II CR 508/69).
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 października 2004 r., sygn. akt III CZP 55/04, LexPolonica nr 369596, OSNC 2005, nr 10, poz. 169, stwierdzając, że dopuszczalne jest dochodzenie w odrębnym procesie odsetek za opóźnienia w spełnieniu świadczenia określonego w ugodzie.
Ugoda sądowa a postępowanie egzekucyjne
Zgodnie z przepisem art. 776 kpc. podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy, przy czym tytułem wykonawczym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Natomiast stosownie do art. 777 § 1 k.p.c. tytułem egzekucyjnym jest prawomocne orzeczenie sądu lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, jak również ugoda zawarta przed sądem, a także inne orzeczenia, ugody i akty, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej.
Ugoda sądowa (niezależnie od tego, czy została zawarta w toku procesu czy w postępowaniu pojednawczym) oraz zatwierdzona przez sąd ugoda zawarta przed mediatorem są tytułami egzekucyjnymi (art. 777 § 1 pkt 1 i 21 ). Natomiast egzekwowanie roszczeń stwierdzonych ugoda materialnoprawna (w tym niezatwierdzona przez sąd ugoda zawarta przed mediatorem) wymaga uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego w postaci wyroku sądowego lub ugody sądowej.
Ugoda stanowi zatem tytuł egzekucyjny (art. 777 § 1 pkt 3 kpc), a po nadaniu jej klauzuli wykonalności jest tytułem wykonawczym, mogącym stanowić podstawę egzekucji (art. 776 k.p.c.).
Powaga rzeczy ugodzonej (rei transactae)
Ugoda sądowa nie posiada przymiotu powagi rzeczy osądzonej, jednakże w przypadku powtórnego powództwa jednej ze stron ugody sądowej, rezultatem zarzutu rzeczy ugodzonej będzie oddalenie powództwa (a nie jego odrzucenie).
Ugoda sądowa a kolejne postępowanie
Podkreślenia jednak wymaga, że nie jest możliwe badanie dopuszczalności zawarcia ugody sądowej w oparciu o przepisy art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 i art. 469 k.p.c. w ponownie wniesionej sprawie o to samo roszczenie. Pogląd taki wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 maja 1997 r. (sygn. akt I PKN 143/97, OSP 1998/7-8 poz. 128). Należy bowiem zauważyć, że ugoda podlega ocenie przez sąd z punktu widzenia wyżej wymienionych przepisów w sprawie, w której została zawarta.
Stanowisko sądu, przed którym zawarto ugodę wyrażające się w zaakceptowaniu ugody sądowej i umorzeniu postępowania postanowieniem, które nie zostało zaskarżone przez żadną ze stron i uprawomocniło się, nie może być skutecznie kwestionowane w kolejnej sprawie i odmiennie ocenione w kontekście tych samych zasad i kryteriów.
Nie ulega zatem wątpliwości, że w przypadku, gdy strona przeciwna występuje z takim żądaniem, zasadne jest podniesienie zarzutu rei transactae (powagi rzeczy ugodzonej) – powództwo winno być oddalone jako dotyczące roszczeń objętych zaakceptowaną przez Sąd ugodą sądową, której nie podważono w prawnie przewidzianej formie w toku procesu o ustalenie nieważności ugody sądowej.
Odwołanie ugody sądowej
Jak wskazywano, ugoda sądowa ma dwoisty charakter, łączący elementy materialnoprawne i procesowe. Jest czynnością procesową uprawnionych podmiotów, umożliwiającą wyłączenie dalszego postępowania sądowego co do istoty sprawy i prowadzącą do umorzenia postępowania (art. 223 k.p.c. w związku z art. 203 § 4 k.p.c. i art. 355 § 1 k.p.c.). Jest też czynnością prawną (umową, ugodą w rozumieniu art. 917 k.c.).
Wyrażenie zgody na zawarcie ugody, a więc i na zakończenie postępowania sądowego, może być jako czynność procesowa odwołana z przyczyn uzasadnionych aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2005 r., sygn. akt V CK 691/04, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt I ACa 518/15).
Uchylenie się od skutków prawnych ugody sądowej pod wpływem błędu
Jak wspomniano, zgodnie z przepisem art. 918 k.c. uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy, przy czym nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że została zawarta w złej wierze. Nie dopuszcza się uchylenia skutków prawnych ugody, kiedy błąd dotyczy stanu rzeczy, który według treści ugody obie strony lub choćby jedna z nich uważała za sporny albo niepewny. Nadto uchylenie się od skutków ugody zawartej pod wpływem błędu w trybie art. 918 k.c. następuje stosownie do art. 88 k.c. , co oznacza, że powód powinien złożyć oświadczenie na piśmie w ciągu roku od wykrycia błędu.
Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 1990 r., sygn. akt II CR 420/90, LEX nr 9036, przyjmując, że nie można zniweczyć ugody bez uzasadnionych przyczyn, a przyczyny służące zniweczeniu skutków ugody jako czynności prawnej dwustronnej są sformalizowane i wymagają – jak wyżej wskazano – wystąpienia określonych przepisami przesłanek. Ugoda nie może być instytucją prowizoryczną, niepewną ze względu na możliwość łatwego jej wzruszenia przez strony lub jedną z nich. W sferze stosunków prawnych, zwłaszcza tam, gdzie silnie zaznacza się dążenie do maksymalizacji ochrony autonomii woli podmiotu dokonującego czynności, także podważanie ważności czynności prawnej na podstawie kryteriów oceny wynikających z zasad współżycia społecznego, ograniczone jest do wyjątkowych przypadków.
Brak wątpliwości co do stanu faktycznego będącego podstawą ugody sądowej
Jak wskazują komentatorzy (por. Zdzisław Gawlik, Komentarz do art. 918 Kodeksu cywilnego, lex) przepis art. 918 kc nie wymaga, aby strony ugody obejmowały swoją świadomością pewność rzeczywistego stanu rzeczy, ale tylko zgodne przyjmowanie przez nie, że stan ten jest niewątpliwy. Dopiero okazanie się, że obiektywnie stan ten był inny i że w tym innym stanie do ugody by nie doszło, mogłoby uczynić skutecznym uchylenie się (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2004 r., sygn. akt IV CK 172/04, LEX nr 277125).
Gdyby wymaganiem, o którym w przepisie mowa, objąć tylko jedną stronę ugody, to bardzo wzrosłoby ryzyko niepewności co do trwałości stosunku prawnego. Zawsze bowiem strona niezadowolona z zawartej ugody mogłaby powoływać się na zarzuty innego niż partner ugody postrzegania okoliczności towarzyszących ugodzie. Nie dopuszcza się wobec tego uchylenia skutków prawnych ugody, kiedy błąd dotyczy stanu rzeczy, który według treści ugody obie strony lub choćby jedna z nich uważała za sporny albo niepewny (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 lipca 1997 r., I ACa 422/97, Apel. W-wa 1998, nr 1, poz. 4 oraz wyrok Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 3 kwietnia 2013 r., sygn. akt ICa 80/13).
Podobnie wypowiada się doktryna stanowiąc, że błąd przy ugodzie musi odnosić się nie do treści zawartej ugody, ale do stanu faktycznego, który strony uważały za niewątpliwy. Stan faktyczny to ogół zdarzeń prawnych decydujących o powstaniu i istnieniu oraz wyznaczających treść i zakres stosunku prawnego, którego ugoda dotyczy. Wiedza stron o stanie faktycznym wyłączyłaby powstanie sporu lub niepewności co do łączącego je stosunku prawnego. Błędne wyobrażenie o stanie faktycznym doprowadziło do powstania owego sporu lub niepewności. Błędne wyobrażenie musi istnieć po obu stronach ugody. Błąd jednej tylko z nich nie daje możliwości uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli (tak: E. Skowrońska w: Kodeks cywilny. Komentarz, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1998, tom II, tezy do art. 918).
Co więcej – nie można uchylić się od skutków prawnych ugody z powodu odnalezienia dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, chyba że została zawarta w złej wierze (tak: wyrok Sądu Rejonowego Wrocław Śródmieście we Wrocławiu z dnia 7 lutego 2018 r., sygn. akt XP 28/17).
Co istotne przyczyny wadliwości oświadczenia woli strony zawierającej ugodę muszą być wyraźnie udokumentowane (tak: Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 14 listopada2014 r., sygn. akt I ACa 747/14).
Rodzaje błędów skutkujących podważeniem ugody sądowej
Czynność prawna może być wadliwa z różnych przyczyn i różny jest wpływ wadliwości czynności prawnej na jej skuteczność prawną. W doktrynie i orzecznictwie odróżnia się nieważność czynności prawnej (nazywaną często nieważnością „bezwzględną”) od jej wzruszalności (nazywanej nieważnością „względną”).
System prawny uznaje za nieważne (bezwzględnie) czynności prawne w razie m.in. sprzeczności oświadczenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecznego (art. 58 KC i odpowiednio art. 203 § 4 KPC lub art. 469 KPC). Czynność taka jest nieważna od samego początku i z mocy prawa, wobec czego sąd uwzględnia ten stan rzeczy z urzędu bez konieczności zgłaszania przez stronę zainteresowaną jakichkolwiek wniosków lub zarzutów w tym względzie, w szczególności bez konieczności uchylania się przez stronę od skutków prawnych swojego oświadczenia woli. Nieważność bezwzględna ma charakter definitywny – każdy i zawsze może się na nią powołać.
Z kolei czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne, jednakże w sytuacjach przewidzianych w ustawie skutki te mogą ulec uchyleniu, jeżeli uprawniona do tego osoba skorzysta z przysługującego jej prawa podmiotowego i we wskazanym terminie (zawitym) złoży stosowne oświadczenie woli, które wzruszy dokonaną wcześniej czynność prawną. W takiej postaci następuje uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (art. 88 KC) (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., sygn. akt I PKN 503/99).
Ważność ugody sądowej z perspektywy zasad współżycia społecznego
Ważność ugody sądowej może podlegać także ocenie poprzez pryzmat art. 58 k.c., w tym § 2 tego artykułu, zgodnie z którym nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Czynność prawa sprzeczna z zasadami współżycia społecznego to czynność naruszająca podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania, słuszności, moralności i godziwości. Wymaganie zgodności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego jest zagadnieniem kontekstu faktycznego, tj. okoliczności danego wypadku. Przy ocenie zgodności ugody z zasadami współżycia społecznego nie można pomijać przyczyn zawarcia tej ugody i okoliczności towarzyszących jej zawarciu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., sygn. akt V CSK 157/10, LEX nr 688708).
Należy jednak wskazać, że sama nieekwiwalentość świadczeń nie stanowi wystarczającej przesłanki uznania umowy (ugody) za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego i w konsekwencji nieważną. Dotyczy to również sytuacji, gdy ugoda dotyczy podziału majątku spadkowego. Także w tym przypadku wynikająca z niej dysproporcja wartości majątku przypadającego dla każdej ze stron tej umowy nie wystarcza do uznania jej za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. W poglądach judykatury wskazuje się też, że z wyrażonej w art. 353 1 k.c. zasady swobody umów (a więc także ugody) wynika przyzwolenie na faktyczną nierówność stron umowy. Nieekwiwalentność sytuacji prawnej stron umowy nie wymaga, więc co do zasady istnienia okoliczności, które by ją usprawiedliwiały, skoro stanowi ona wyraz woli stron (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt I ACa 518/15).
Przy ocenie zgodności ugody z zasadami współżycia społecznego nie można pomijać przy tym przyczyn, które do jej zawarcia doprowadziły, oraz okoliczności towarzyszących (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2010 r., sygn. akt V CSK 157/10, LexPolonica nr 3027429, Lex nr 688708).
Nieważność fragmentu ugody sądowej
Sąd Rejonowy Wrocław Śródmieście we Wrocławiu w wyroku z dnia 7 lutego 2018 r., sygn. akt XP 28/17, orzekł, że uznanie, że powód może najpierw zawrzeć ugodę (na kwotę niemal równą roszczeniu), a następnie twierdzić, że jest ona nieważna jedynie w zakresie, w jakim on poczynił ustępstwa na rzecz pozwanego i dochodzić z tych samych tytułów dalszych, wyższych kwot, jednocześnie nie zwracając kwoty uiszczonej przez pracodawcę celem szybkiego zakończenia sporu i uniknięcia związanych z nim niedogodności, byłoby w ocenie Sądu rażąco sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Badanie skuteczności ugody sądowej w postępowaniu w którym ją zawarto
Nie ulega wątpliwości, że badanie dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli zawartego w ugodzie sądowej może być dokonane także w postępowaniu, w którym to oświadczenie zostało złożone. Względy ekonomii procesowej przemawiają bowiem stanowczo za tym, aby w wypadku gdy uchylenie się od skutków prawnych ugody nastąpiło przed prawomocnym zakończeniem dotychczasowego postępowania, jeszcze w tym postępowaniu wyjaśnić kwestię skuteczności bądź bezskuteczności ugody.
W razie skutecznego odwołania oświadczenia procesowego może być w tym samym postępowaniu badana również skuteczność uchylenia się od skutków materialnoprawnych oświadczenia woli bądź nieważność ugody z punktu widzenia dyspozycji art. 469 kpc, mówiącego, że sąd uzna zawarcie ugody za niedopuszczalne także wówczas, gdyby czynność ta naruszała słuszny interes pracownika lub ubezpieczonego. Uchylenie się przez stronę od materialnoprawnych skutków ugody sądowej po prawomocnym zakończeniu sprawy jest dopuszczalne w drodze powództwa o ustalenie nieważności ugody (tak: Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 24 października 2012 r., sygn. akt II APa 15/12).
Odwołanie przez stronę ugody sądowej w zażaleniu na postanowienie o umorzeniu postępowania
Dopuszczalność odwołania przez stronę oświadczenia w przedmiocie zawarcia ugody dokonanego w zażaleniu na postanowienie sądu umarzające postepowanie nie wyłącza kontroli sądu co do zgodności ugody z prawem, zasadami współżycia społecznego oraz przesłanek uchylenia się od skutków oświadczenia woli na podstawie przepisów prawa cywilnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2000 r., sygn. akt I PKN 650/00, LexPolonica nr 356685, OSNAPiUS 2002, nr 16, poz. 383).
Samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Do obowiązków strony należy bowiem wskazanie przyczyny wadliwości oświadczenia, do sądu zaś należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla skutecznego uchylenia się od skutków oświadczenia woli w myśl przepisów prawa cywilnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 1982 r., sygn. akt IV CZ 62/82, LexPolonica nr 320311).
Podobnie opowiedział się Sąd Okręgowy w Toruniu w postanowieniu z dnia 28 czerwca 2013 r., sygn. akt VIII Cz 365/13, stwierdzając, że samo złożenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie wystarcza do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Tym bardziej nie może niweczyć ugody oświadczenie stron, iż nie zgadzają się z treścią ugody bez wskazania przyczyn zmiany stanowiska. Nie można bowiem zniweczyć ugody bez uzasadnionych przyczyn. Wskazywanie na „odwołalność ugody jako czynności procesowej” oznacza tylko tyle, że nie jest ona nieodwołalna (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Toruniu z dnia 28 czerwca 2013 r., sygn. akt VIII Cz 365/13).
Podważenie ugody sądowej po prawomocnym zakończeniu postępowania sądowego
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 16 kwietnia 2002 r., sygn. akt V CKN 953/00, LEX nr 57200, uchylenie się od skutków materialnoprawnych ugody sądowej po prawomocnym zakończeniu procesu następuje na drodze powództwa o ustalenie nieważności ugody (art. 189 kpc). W procesie takim strona może wskazywać na wady oświadczenia woli (art. 82 i nast. k.c.), bądź wykazywać – z powołaniem się na przepisy prawa materialnego – że ugoda jako czynność prawna jest nieważna z przyczyn wskazanych w art. 58 k.c.
Prawomocne umorzenie postępowania na skutek zawarcia ugody sądowej nie stoi zatem na przeszkodzie dochodzeniu w odrębnym procesie ustalenia jej nieważności lub bezskuteczności także wtedy, gdy postanowienie o umorzeniu stało się prawomocne w wyniku oddalenia zażalenia powołującego zarzuty naruszenia art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 kpc (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1991 r., sygn. akt III CZP 80/91, Lex nr 179278).
Podobnie orzekł Sąd Rejonowy Wrocław Śródmieście we Wrocławiu w wyroku z dnia 7 lutego 2018 r., sygn. akt XP 28/17, stwierdzając, że jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania uprawomocniło się, wzruszenie skutków procesowych ugody sądowej nie może już nastąpić. Możliwe jest natomiast poddanie badaniu jej skutków materialnoprawnych. Ugoda sądowa w zakresie jej skutków prawnomaterialnych podlega przepisom o skuteczności oświadczeń woli i o wadach tych oświadczeń, uzasadniających uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia (art. 82-88 k.c. przy uwzględnieniu szczególnych przepisów art. 918 k.c.). Uchylenie się od skutków prawnych tych oświadczeń może mieć miejsce również po zakończeniu procesu, co jednak pozostanie bez wpływu na skutki procesowe ugody.
Nieważność czynności prawnej następuje ex tunc, z mocy prawa. Co do zasady jest oczywiście dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenie, że czynność prawna jest nieważna. Powództwo o ustalenie może być wniesione w każdym czasie, gdyż żąda się w nim ustalenia prawa lub stosunku prawnego według stanu istniejącego w chwili wyrokowania – art. 316 § 1 k.p.c.
Powództwo o ustalenie nieważności umowy przysługuje wtedy gdy strona powodowa wykaże swój interes prawny, niezależnie od tego, czy są wystarczające podstawy materialnoprawne do uwzględnienia tego powództwa, jednakże jego uwzględnienie jest już zależne od wyniku przeprowadzonego postępowania sądowego, że wystąpiły przesłanki materialnoprawne, na których opierało się powództwo (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia 5 kwietnia 2012 r., sygn. akt II CSK 473/11, LEX nr 1170228, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 marca 2013 r. sygn. akt I ACa 822/12).
Ugoda sądowa a skarga pauliańska
Ugoda sądowa może być zaskarżona przez wierzyciela w drodze skargi paulianskiej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1999 r., sygn. akt III CKN 388/98, LexPolonica nr 343321, OSNC 2000, nr 4, poz. 75).
Ugoda sądowa, której zawarcie doprowadziło do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 § 1, może być zaskarżona przez wierzyciela w drodze skargi pauliańskiej. Przy tym czynności o charakterze czysto procesowym nie są objęte dyspozycja art. 527 k.c., chociażby w jakimś zakresie wywoływały określony skutek także w sferze prawa materialnego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 1999 r., sygn. akt III CKN 388/98, LexPolonica nr 343321, OSNC 2000, nr 4, poz. 75).
Takie właśnie czynności miał na uwadze Sąd Najwyższy, który w wyroku z 19 października 1995 r. ( sygn. akt III CRN 40/95, LexPolonica nr 307381, OSNC 1996, nr 3, poz. 43) przyjął, ze uznanie przez pozwanego dłużnika powództwa o zniesienie wspólności ustawowej oraz złożenie przez niego jako współuczestnika postępowania wniosku co do sposobu podziału majątku dorobkowego nie podlegają zaskarżeniu przez wierzyciela w drodze skargi paulianskiej.
Przykłady orzeczeń na gruncie ugody sądowej
- Sąd Rejonowy w Ostrołęce w wyroku z dnia 3 lipca 2015 r., sygn. akt I C 995/14, po rozpoznaniu pozwu o stwierdzenie nieważności ugody orzekł, że okoliczność, że ogrodzenie, do usunięcia którego zobowiązała się powódka, nie stanowi jej własności, nie oznacza, że ugoda nie była możliwa do wykonania. Podkreślić należy, że ostatecznie sporny płot został usunięty i nie ma znaczenia, że przez inny podmiot. Nie mają tym samym znaczenia twierdzenia powódki, że ugoda przez nią nie może zostać wykonana.
- Sąd Okręgowy we Wrocławiu w postanowieniu z dnia 26 marca 2015 r., sygn. akt I C 727/11, orzekł, że postępowanie w sprawie o ustalenie, że aktualizacja opłaty z tytułu użytkowania wieczystego jest nieuzasadniona albo jest uzasadniona w innej wysokości, jest niewątpliwie sprawą w której zawarcie ugody jest dopuszczalne. Dodatkowo w przepisach regulujących szczególny, administracyjno-sądowy tryb postępowania w tych kategoriach spraw, zwraca się szczególną uwagę, iż już na etapie postępowania przed Kolegium, powinno ono dążyć do polubownego załatwienia sprawy w drodze ugody (art. 79 ust. 3 u.g.n.).
- Gdy strony przewidziały w ugodzie sądowej, że wynagrodzenie pełnomocnika zawodowego zostanie zapłacone nie stronie a bezpośrednio jej pełnomocnikowi – co jest dopuszczalne, wierzycielem z ugody staje się pełnomocnik (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 30 maja 2014 r., sygn. akt VI Gz 121/14).
Gratuluję super komentarz wyjaśniający kwestię ugód sądowych .