Posiadanie samoistne – definicja i przykłady

Rodzaje posiadania

Zgodnie z art. 336 kodeksu cywilnego, posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny).

Powyższe rozróżnienie jest kluczowe dla instytucji zasiedzenia, gdyż posiadacz samoistny może nabyć własność nieruchomości po upływie określonego czasu posiadania (art. 172 kc).

Posiadanie samoistne – definicja

Posiadacz samoistny „wykonuje uprawnienia” składające się na treść prawa własności określone w art. 140 k.c., czyli korzysta z rzeczy z wyłączeniem innych osób, pobiera pożytki i dochody, uważa się za uprawnionego np. do podejmowania decyzji dotyczących sposobu zagospodarowania rzeczą.

Wedle utrwalonych poglądów doktryny i orzecznictwa, dla zaistnienia posiadania samoistnego konieczne jest  stwierdzenie występowania dwóch elementów: fizycznego i psychicznego.

Fizyczny element posiadania samoistnego

Fizyczny przejaw posiadania samoistnego (corpus) charakteryzuje się efektywnym, w sensie gospodarczym, korzystaniem z rzeczy lub co najmniej istnieniem stanu faktycznego stwarzającego możność takiego korzystania.

Wola posiadania samoistnego (animus)

Wolicjonalny przejaw posiadania samoistnego (animus) odwołuje się do pewnego przeżycia psychicznego władającego rzeczą, które jest niczym innym jak wolą władania „jak właściciel”, które jednak musi być uzewnętrznione poprzez obiektywnie dostrzegalne przejawy zachowania.

Wola posiadania (cum animo rem sibi habendi) jest zasadniczym elementem posiadania prowadzącego do zasiedzenia. Posiadanie właścicielskie charakteryzuje się tym, że posiadacz włada rzeczą w takim zakresie, jak to czyni właściciel, wykorzystując taką faktyczną możliwość władania rzeczą, do jakiej właściciel jest uprawniony (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1986 roku, III CRN 60/86, OSNCP 9/87, poz. 138).

Konieczne jest zatem wykonywanie przez posiadacza nieruchomości czynności faktycznych wskazujących na samodzielny, rzeczywisty, niezależny od woli innej osoby stan władztwa.

Przejawy posiadania samoistnego

Posiadanie samoistne od posiadania zależnego pozwala odróżnić zatem czynnik woli (animus), przy czym rzeczywistą wolę posiadacza, która decyduje o charakterze samego posiadania, ustala się przede wszystkim na podstawie zamanifestowanych na zewnątrz przejawów władania rzeczą.

Ważne jest jednak to, że aby mówić o posiadaniu samoistnym, wnioskujący o zasiedzenie musi w sposób ciągły znajdować się w sytuacji pozwalającej na dokonywanie czynności, których mógłby dokonywać właściciel.

Nie jest istotne, czy posiadacz wykonuje względem rzeczy konkretne czynności, lecz to, czy ma możliwość ich wykonywania bez potrzeby wytaczania np. powództwa o przywrócenie posiadania. Występowanie tej możliwości przesądza o istnieniu posiadania. Faktyczne władztwo charakteryzujące posiadanie samoistne wchodzi w grę wówczas, gdy określona osoba znajduje się w sytuacji, która pozwala jej na korzystanie z rzeczy, i to w taki sposób, jakby była ona jej własnością (tak: Sąd Okręgowy w Tarnowie w postanowieniu z dnia 5 listopada 2020 r. sygn. akt I Ca 579/19).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 września 2020 r. Sygn. akt IV CSK 33/19 uznał, że choć w świetle art. 336 k.c. o posiadaniu samoistnym decyduje wyłącznie faktyczne władanie rzeczą w zamiarze posiadania jak właściciel, to ustalenie charakteru władztwa: czy stanowi ono posiadanie samoistne (konieczne do zasiedzenia), czy też nie, może wymagać odwołania się do podstawy objęcia rzeczy we władanie oraz szeregu innych okoliczności, albowiem np. sam fakt uprawiania gruntu przez określoną osobę nie pozwala stwierdzić, czy chodzi tu o akty właścicielskiego władania (posiadanie samoistne), czy też o korzystanie z gruntu w ramach dzierżawy (posiadanie zależne) albo wykonywanie usługi zleconej przez właściciela, dzierżawcę lub kogoś innego.

W postanowieniu z dnia 12 lutego 2014 r., IV CSK 271/13, LEX nr 1444459 Sąd Najwyższy stwierdził, że ustalenie charakteru posiadania (czy jest ono samoistne czy zależne) odbywa się na podstawie manifestowanych przez posiadacza i widocznych na zewnątrz przejawów władania rzeczą i zawsze musi odnosić się do okoliczności konkretnego przypadku. Jako przejawy samoistnego posiadania nieruchomości wymienia się przykładowo:

• ogrodzenie działki gruntu,
• zabudowanie lub zagospodarowanie w inny sposób działki,
• dbanie o jej utrzymanie w stanie niepogorszonym,
• czynienie innego rodzaju nakładów,
• pobieranie pożytków
• uiszczanie należnych od nieruchomości danin publicznych.

Domniemanie posiadania samoistnego

Z posiadaniem związane jest domniemanie statuowane w art. 339 k.c. Przepis ten wprowadza domniemanie istnienia posiadania samoistnego tego podmiotu, który udowodni, że faktycznie włada rzeczą. W ten sposób władający rzeczą zostaje zwolniony z ciężaru dowodu co do rodzaju posiadania. Dodać jednak trzeba, że domniemanie to ma charakter wzruszalny i może zostać obalone.

Zmiana posiadania zależnego na samoistne

W prawie polskim nie obowiązuje zasada, że nikt nie może zmienić sobie samowolnie rodzaju lub tytułu posiadania. W związku z tym posiadacz zależny może przekształcić swoje posiadanie zależne w samoistne i odwrotnie (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1971 r., III CRN 516/70, OSPiKA 1971, nr 11, poz. 207), ale skuteczność – z punktu widzenia zasiedzenia – takiego przekształcenia wymaga, aby posiadacz uczynił to jednoznacznie, tzn. zamanifestował zmianę w sposób widoczny dla otoczenia (tak też: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2017 r., sygn. akt I CSK 587/16).

W związku z tym posiadacz zależny może przekształcić swoje posiadanie zależne w samoistne (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1971 r., III CRN 516/70, OSPiKA 1971, z. 11, poz. 207, z omówieniem A. Szpunara i W. Wanatowskiej, NP 1972, nr 7-8, s. 1152), ale skuteczność – z punktu widzenia zasiedzenia – takiego przekształcenia wymaga, aby posiadacz uczynił to jawnie, tzn. w sposób niedwuznaczny zamanifestował zmianę w sposób widoczny dla otoczenia, ponieważ właściciel, który wie, że wydał nieruchomość w posiadanie po tytułem niestanowiącym zagrożenia utratą prawa, musi wiedzieć, że z oznaczoną chwilą, na skutek jawnych zachowań posiadacza, jego prawo staje się zagrożone.

Co więcej, konieczne jest także ustalenie, w jakiej chwili rozpoczęło się to uzewnętrznianie zmiany intencji ( animus) posiadacza, jest to bowiem potrzebne przy obliczaniu terminu biegu zasiedzenia (tak: orzeczenie SN z dnia 12 maja 1959 r., I CR 167/59, OSNCP 1961, nr 1, poz. 8; orzeczenie SN z dnia 25 marca 1999 r., III CKN 214/98, LEX nr 578040; postanowienie SN z dnia 20 czerwca 2012 r., I CSK 561/11, LEX nr 1215403).

Zmiana, która nie została uzewnętrzniona, ograniczająca się tylko do samej świadomości posiadacza, jest prawnie bezskuteczna. O ile bowiem właściciel chcący zachować swe prawo nie musi się wykazywać aktywnością wobec rzeczy, o tyle posiadacz pragnący rzecz nabyć w drodze zasiedzenia musi w sposób widoczny manifestować swoje władztwo nad rzeczą (tak też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 października 2013 r., III CSK 12/13, LEX nr 1413547).

Rozstrzyganie wątpliwości na korzyść właściciela

W wyroku z dnia 28 października 2003 r., P 3/03 (OTK 2003, nr 8, poz. 82) Trybunał Konstytucyjny podniósł, że według dominującego poglądu doktryny i orzecznictwa, posiadanie nie ma charakteru prawa podmiotowego, gdyż jest stanem faktycznym. Niedopuszczalne jest więc porównywanie – na tej samej płaszczyźnie – równości ochrony prawnej przysługującej właścicielowi nieruchomości będącej przedmiotem zasiedzenia oraz samoistnemu posiadaczowi, znajdującemu się w trakcie biegu okresu zasiedzenia.

Z tego względu Trybunał wywiódł wniosek, że niedopuszczalne jest interpretowanie reguł prawnych kształtujących instytucję zasiedzenia w sposób rozszerzający. Podkreślając, że instytucja ta jest daleko idącym odstępstwem od zasady nienaruszalności prawa własności, wskazał, iż wszelkie wątpliwości powinny być tłumaczone na korzyść ochrony własności (innych praw majątkowych), bez względu na to, czy chodzi o własność (prawa majątkowe) osób fizycznych, jednostek samorządu terytorialnego, Skarbu Państwa czy innych podmiotów.

Wyjazd zagraniczny a zmiana rodzaju posiadania prowadząca do zasiedzenia

W stosunkach rodzinnych uzasadniających powierzenie wykonywania pieczy nad nieruchomością członkom rodziny (np. z powodu wyjazdu zagranicznego), niezbędna jest jednoznaczna manifestacja zmiany stosunku do nieruchomości ze strony posiadacza – posiadacz winien jednoznacznie na zewnątrz zamanifestować, że nie będzie już posiadał nieruchomości alieno nomine, lecz na swoją wyłącznie rzecz – suo nomine (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 12 maja 1959 r., I CR 167/59, OSNCK 1961/1/8; postanowienie Sądu Najwyższego z 29 września 2004 r., II CK 550/03, niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego z 11 października 2013 r., I CSK 5/13 niepubl.; postanowienie Sądu Najwyższego z 16 października 2015 r., I CSK 885/14, niepubl.).

Ustalenie rodzaju posiadania a skarga kasacyjna

Wprawdzie ustalenie faktów dotyczących rodzaju władztwa wykonywanego nad rzeczą, należy do elementów stanu faktycznego, jednak ocena, czy fakty te uzasadniają stwierdzenie posiadania samoistnego czy zależnego, należy do zakresu prawa materialnego i może być przedmiotem zarzutów opartych na pierwszej podstawie kasacyjnej (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2012 r., I CSK 360/11, niepubl., Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 września 2020 r. Sygn. akt IV CSK 33/19).

Posiadanie zależne

Od posiadania samoistnego należy odróżnić posiadanie zależne (niewłaścicielskie), które jest wykonywane w zakresie prawa, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą, np.

• użytkowanie
• zastaw
• najem
• dzierżawa
• użyczenie

 choćby prawo to nie przysługiwało posiadaczowi.