Negatywne przesłanki orzeczenia rozwodu
Zgodnie z art. 56 kro negatywnymi przesłankami orzeczenia rozwodu są:
- brak zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego
- sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci
- sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego
- brak zgody na rozwód współmałżonka, gdy żądającym rozwodu jest małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia
Brak zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego
Zupełny rozkład pożycia polega na ustaniu wspólnego życia małżonków na wszelkich jego płaszczyznach. Najczęściej przejawia się zerwaniem małżeńskiej więzi duchowej (uczuciowej), fizycznej (intymnej) oraz gospodarczej (tak: orzeczenia Sądu Najwyższego z 22.10.1999 r., III CKN 386/98, Legalis nr 342590 i z 21.05.2002 r., III CZP 26/02, Legalis nr 53519).
Sąd Najwyższy w Wytycznych z roku 1955 r. wskazał, że do uznania, że rozkład małżeństwa jest trwały nie jest konieczne stwierdzenie, że powrót małżonków do pożycia jest bezwzględnie wyłączony. Wystarczy oparta na doświadczeniu życiowym ocena, że w okolicznościach sprawy powrót małżonków do wspólnego pożycia nie nastąpi. Należy przy tym mieć na uwadze indywidualne cechy charakteru małżonków.
Rozkład pożycia małżeńskiego jest trwały, gdy w świetle zasad doświadczenia życiowego oraz okoliczności konkretnej sprawy można przyjąć, że powrót małżonków do wspólnego życia nie nastąpi. Ustawodawca nie uzależnił dopuszczalności rozwodu od czasu trwania rozkładu pożycia. Z reguły ocena trwałości rozkładu pożycia małżonków dokonywana jest na podstawie czasokresu trwania rozkładu (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z Dnia 8 maja 2019 r., sygn. akt XXV C 1458/17).
Sprzeczność rozwodu z dobrem wspólnych małoletnich dzieci
Art. 56 § 2 kro mówi, że mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków.
Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 18 marca 1968 r. (sygn. akt III CZP 70/66), OSNCP 1968/5, poz. 77„wytyczne z 1968 r.” wskazał, że uszczerbku dla małoletnich dzieci można się dopatrzyć w orzeczeniu rozwodu, gdy istniejący stan faktyczny nie pozwala na rozstrzygnięcie o sytuacji dzieci w sposób zapewniający zaspokojenie ich potrzeb materialnych i moralnych co najmniej w takim zakresie, w jakim potrzeby te zaspokajane są obecnie. Nie należy jednak tracić z pola widzenia sytuacji, w których istniejący między małżonkami stan napięcia wpływa tak niekorzystnie na warunki życiowe dzieci, że wzgląd na ich dobro nie mógłby uzasadniać odmowy rozwodu.
W tej kwestii Rafał Dubowski (w: Oddalenie powództwa o rozwód jako środek ochrony dobra dziecka. Pobożne życzenie czy rzeczywistość?), pochylając się nad wpływem rozwodu na dobro dziecka w kontekście sytuacji mieszkaniowej dziecka zauważa, że brak rozwodu wcale nie stoi na przeszkodzie, aby matka z dzieckiem zamieszkała ze swoim konkubentem. Jeśli ojciec sprzeciwiłby się temu, mógłby wnosić do sądu o rozstrzygnięcie istotnej sprawy dotyczącej dziecka poprzez ustalenie miejsca jego pobytu przy sobie. Gdyby okazało się, że mieszkanie z nim stwarza jednak lepsze warunki dla dziecka, sąd przychyliłby się do jego wniosku. W przeciwnym razie dziecko i tak nadal mieszkałoby z matką i konkubentem, chyba że zaistniałaby potrzeba zastosowania dalej idących środków jak np. umieszczenie małoletniego w pieczy zastępczej.
Sprzeczność rozwodu z zasadami współżycia społecznego
Zgodnie z art. 5 k.c. nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Klauzule generalne ujęte w art. 5 k.c. wyrażają idee słuszności w prawie i wolności ludzi oraz odwołują się do powszechnie uznawanych wartości w kulturze naszego społeczeństwa.
Przez zasady współżycia społecznego należy zatem rozumieć reguły postępowania ludzkiego, niebędące regułami prawnymi i konstruowane na podstawie ocen o charakterze moralnym o dostatecznym stopniu utrwalenia w społeczeństwie. Zasady współżycia społecznego powinny być utożsamiane z zasadami etycznego postępowania (tak: orzeczenie Sądu Najwyższego z 14 października 1999 r., II CKN 928/97, OSNC 1999/4/75).
Przykładem naruszenia zasad współżycia społecznego w kontekście rozwodu byłoby orzeczenie rozwodu w sprawie, w której pozwany małżonek jest nieuleczalnie chory, wymaga pomocy i rozwód byłby dla niego rażącą krzywdą. Nie uważa się natomiast orzeczenia rozwodu za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego z tej tylko przyczyny, że małżonkowie są osobami w podeszłym wieku (tak: Katarzyna Kamińska w: Zasada rekryminacji jako negatywna przesłanka rozwodu).
Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 18 marca 1968 r. (sygn. akt III CZP 70/66), OSNCP 1968/5, poz. 77„wytyczne z 1968 r.” uznał, że orzeczenie rozwodu jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się orzeczeniu rozwodu albo gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej.
Brak zgody współmałżonka na rozwód (zasada rekryminacji)
Art. 56 § 3 kro stanowi, że rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
W orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, że winę przy rozwodzie należy rozumieć tak, jak na gruncie Kodeksu cywilnego. Za zawinione uznaje się działanie lub zaniechanie, będące wyrazem woli małżonka, które – na skutek naruszenia wynikających z przepisów prawa lub zasad współżycia społecznego obowiązków małżeńskich – doprowadziło do rozkładu pożycia małżeńskiego (tak m.in. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 28 września 2000 r., IV CKN 112/00, OSNC 2001/3/4). Wina może mieć charakter umyślny lub nieumyślny.
Przypisanie winy rozkładu pożycia może być skutkiem naruszenia osobistych lub majątkowych obowiązków małżonków określonych w art. 23, 24, 27 i 28 1 kro. Przede wszystkim małżonkowie, zgodnie z art. 23 kro, zobowiązani są do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy oraz wierności i współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Powinni są więc powstrzymywać się od takich działań bądź zaniechań, które prowadzą do osłabienia każdej z więzi małżeńskich.
Odnośnie problemu braku zgody na rozwód, mimo upływu czasu, w świetle zasad współżycia społecznego – Sąd Najwyższy w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2002 r., sygn. akt III CKN 665/00, Lex nr 74446 wyraził pogląd, zgodnie z którym chociaż należy uszanować prawa strony niewinnej, to jej postawa (niezgodzenie się na rozwód mimo upływu czasu) może budzić wątpliwości w kontekście zgodności z zasadami współżycia społecznego.
Z kolei w wyroku z dnia 26 lutego 2002 r., sygn. akt I CKN 305/01, Lex nr 53924 Sąd Najwyższy przyjął, że sama długotrwałość rozłączenia małżonków nie może być uznana za taką okoliczność, która w świetle art. 56 § 3 k.r.o. uzasadniałaby uznanie odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. Obydwa powyższe orzeczenia zostały wydane w tym samym roku (tak: Katarzyna Kamińska w: Zasada rekryminacji jako negatywna przesłanka rozwodu).
Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 12 lutego 2020 r. sygn. akt I ACa 230/19 podniósł, że odmowa zgody pozwanej na rozwód jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, albowiem konflikt między stronami jest wyjątkowo głęboki objawiając się nawet rękoczynami oraz wyzwiskami, a także interwencjami Policji. Sąd podkreślił, że o nieuwzględnieniu odmowy zgody na rozwód małżonka niewinnego, a tym samym o naruszeniu zasad współżycia społecznego można mówić wówczas, gdy jej skutkiem będzie trwanie „martwego” małżeństwa, co należy uznać za społecznie niepożądane. W rzeczonej sprawie rozwiązano małżeństwo przez rozwód z winy męża/powoda.
Uwzględnienie apelacji od wyroku oddalającego powództwo o rozwód
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 stycznia 2021 r. Sygn. akt I CZ 77/20 wskazał, że jeśli sąd pierwszej instancji oddala pozew rozwodowy, to nie musi orzekać o dalszych aspektach wyroku rozwodowego (takich jak wina rozpadu małżeństwa, władza rodzicielska, kontakty z dzieckiem, alimenty, sposób korzystania ze wspólnego mieszkania). Brak podstawy do orzekania o nich w pierwszej instancji uzasadniony jest jednak w sytuacji, w której taki wyrok sądu pierwszej instancji zostaje utrzymany w wyniku oddalenia apelacji.
Sytuacja, w której w sprawie rozwodowej apelacja od wyroku oddalającego powództwo zostaje uwzględniona, może oznaczać przyjęcie odmiennej oceny podstawy sporu przez sąd drugiej instancji, a taki kierunek rozstrzygnięcia nakłada na sąd obowiązek dokonania wtórnych (dalszych) ustaleń również co do aspektów współistniejących z orzeczeniem o rozwodzie, a stanowiących konieczne elementy wyroku rozwodowego.
Samodzielne orzeczenie rozwodu przez Sąd Apelacyjny skutkowałoby koniecznością poczynienia w całości i od nowa odpowiednich ustaleń oraz rozstrzygnięcia po raz pierwszy w apelacyjnym wyroku rozwodowym również tych dalszych elementów, wyręczając tym sposobem sąd pierwszej instancji. Takie rozstrzygnięcie naruszałoby zagwarantowane w art. 176 ust. 1 Konstytucji RP prawo stron do co najmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego (tak też. m. in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2014 r., sygn. akt IV CZ 26/14, z dnia 6 czerwca 2014 r., sygn. akt I CZ 32/14, z dnia 3 marca 2016 r., sygn. akt II CZ 111/15).
Powoduje to, że Sąd Apelacyjny, uchylając wyrok Sądu pierwszej instancji, winien przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
