Zgodnie z art. 338 § 2 Kodeksu postępowania karnego, oskarżony ma prawo wniesienia, w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia, pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia. O uprawnieniu tym należy go pouczyć.
Zawartość odpowiedzi na akt oskarżenia
Odpowiedź na akt oskarżenia winna zawierać stanowisko oskarżonego i jego obrońcy w sprawie, linię obrony, wnioski dowodowe i tezy, do których wykazania oskarżony dąży, okoliczności i wątpliwości, które powinny być wyjaśnione w trakcie sprawy, interpretację prawną, stanowisko doktryny wobec danego rodzaju zarzutów, linię orzeczniczą, wnioski o podjęcie przez sad decyzji na podstawie art. 339 § 3 kpk, a zatem:
- umorzenia postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt 2–11 kpk;
- umorzenia postępowania z powodu oczywistego braku faktycznych podstaw oskarżenia;
- wydania postanowienia o niewłaściwości sądu;
- zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego;
- wydania postanowienia o zawieszeniu postępowania;
- wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub innego środka przymusu;
- wydania wyroku nakazowego.
Odpowiedź na akt oskarżenia może także zawierać wniosek o wydanie wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (art. 338a kpk).
W treści odpowiedzi na akt oskarżenia, oskarżony może także złożyć wniosek o warunkowe umorzenie postępowania lub o dobrowolne poddanie się karze.
Charakter prawny odpowiedzi na akt oskarżenia
Zgodnie z doktryną, odpowiedź na akt oskarżenia jest przejawem poszerzenia kontradyktoryjności postępowania karnego. Ma przeciwdziałać jednostronności wytworzonego jedynie przez akt oskarżenia obrazu przedmiotu procesu w oczach sadu w punkcie wyjścia sadowego rozpoznania sprawy.
Odpowiedź na akt oskarżenia nie zastępuje wyjaśnień oskarżonego i nie jest dowodem w sprawie (tak: T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 891).
Termin do złożenia odpowiedzi na akt oskarżenia
Przyjmuje się, że 7 dniowy termin do złożenia odpowiedzi na akt oskarżenia jest terminem instrukcyjnym, którego przekroczenie nie wywołuje negatywnych konsekwencji dla oskarżonego. Zdaniem J. Grajewskiego jest to termin porządkowy (tak: Grajewski, Przebieg procesu, s. 144).
Przekroczenie tego terminu nie zamyka oskarżonemu drogi do złożenia pisma procesowego, w którym zostałoby zaprezentowane stanowisko oskarżonego odnośnie do sprawy (tak: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red A. Sakowicz, s. 792, oraz Hofmański, KPK Komentarz, t. II, 2011, s. 341).
Odpisy odpowiedzi na akt oskarżenia
Ustawa nie wymaga załączenia odpisów odpowiedzi na akt oskarżenia dla stron przeciwnych, gdyż nie przewiduje obowiązku doręczenia. O treści odpowiedzi na akt oskarżenia przewodniczący rozprawy powinien poinformować po otwarciu przewodu sądowego (art. 385 § 2 k.p.k.). Nie ma jednak przeszkód, aby do odpowiedzi na akt oskarżenia zostały dołączone odpisy z wnioskiem o ich doręczenie stronom na rozprawie, co zwolni przewodniczącego z obowiązku informowania o treści odpowiedzi (tak: Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych, Dariusz Świecki).
Prawo do składania wniosków dowodowych w terminie 7 dni od doręczenia aktu oskarżenia
Stosownie do art. 338 § 1 kpk, oskarżony i jego obrońca mają prawo do składania wniosków dowodowych w terminie 7 dni od doręczenia aktu oskarżenia. Przed nowelizacją Kodeksu postępowania karnego ustawą z dnia 19 lipca 2019 r., termin ten traktowano jako instrukcyjny.
Wspomniana nowelizacja wprowadziła jednak do procesu karnego prekluzję dowodową. Zgodnie bowiem z dodanym art. 170 § 1 pkt 6 kpk, oddala się wniosek dowodowy, jeżeli został on złożony po zakreślonym przez organ procesowy terminie, o którym strona składająca wniosek została zawiadomiona.
Wyjątek od powyższego ograniczenia wprowadza art. 170 § 1a kpk stanowiąc, że nie można oddalić wniosku dowodowego, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub art. 65 Kodeksu karnego, lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g Kodeksu karnego.
Prekluzja dowodowa przed sądem odwoławczym
O potrzebie złożenia wniosków dowodowych w odpowiednim czasie stanowi także to, że prekluzja dowodowa istnieje również przed sądem odwoławczym. W tym względzie art. 452 § 2 kpk stanowi, że sąd odwoławczy oddala wniosek dowodowy, jeżeli dowód nie był powołany przed sądem pierwszej instancji, pomimo że składający wniosek mógł go wówczas powołać, lub okoliczność, która ma być udowodniona, dotyczy nowego faktu, niebędącego przedmiotem postępowania przed sądem pierwszej instancji, a składający wniosek mógł go wówczas wskazać.
Podobni jak w przypadku prekluzji procesowej przed sądem I instancji, wniosku dowodowego nie można oddalić, jeżeli okoliczność, która ma być udowodniona, w granicach rozpoznania sprawy przez sąd odwoławczy, ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy został popełniony czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo i jakie, czy czyn zabroniony został popełniony w warunkach, o których mowa w art. 64 lub art. 65 Kodeksu karnego, lub czy zachodzą warunki do orzeczenia pobytu w zakładzie psychiatrycznym na podstawie art. 93g Kodeksu karnego (§ 3).
Możliwość powoływania dowodów przed sądem odwoławczym ogranicza także art. 427 § 3 kpk stanowiąc, że odwołujący się może wskazać nowe fakty lub dowody, jeżeli nie mógł powołać ich w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji.
