Przejęcie długu – istota instytucji
Kodeks cywilny w art. 519 wprowadza instytucję przejęcia długu. Polega ona na tym, że osoba trzecia może wstąpić na miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony.
W przytoczonym przepisie zostały zdefiniowane dwa modele umowy, w wyniku której może dojść do przejęcia długu:
- umowa między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika; oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron, albo
- umowa między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela; oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron; jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna.
Nie ulega wątpliwości, że przejęcie długu jest czynnością prawną dwuczłonową. Pierwszym członem jest umowa między przejemcą a dłużnikiem lub wierzycielem, drugim – oświadczenie zawierające zgodę na zmianę dłużnika. Umowa o przejęcie długu staje się skuteczna dopiero po oświadczeniu zgody przez osobę, której zgoda jest potrzebna do skuteczności przejęcia długu ().
Artykuł 519 k.c. jest przepisem o charakterze bezwzględnie obowiązującym, co oznacza, że zmiana dłużnika nie może nastąpić w inny sposób niż przewidziany w tym przepisie. Nie ulega wątpliwości, że przejęcie długu następuje na skutek zawarcia umowy między dłużnikiem a osobą trzecią, lecz umowa ta jest bezskuteczna do chwili złożenia przez wierzyciela oświadczenia o wyrażeniu na nią zgody. Dopiero złożenie stosownego oświadczenia przez wierzyciela skutkuje zwolnieniem z długu (tak: Sąd Rejonowy w Brzezinach w wyroku z dnia 19 października 2015 r. sygn. akt I C 581/15 ).
Model sukcesyjnego (translatywnego) przejęcia długu
Przepis art. 519 § 1 k.c. i następne realizują model sukcesyjnego (translatywnego) przejęcia długu, który to model tym różni się od modelu nowacyjnej zmiany dłużnika, że zmiana dłużnika w odniesieniu do długu w wysokości określonej w umowie przejęcia nie narusza tożsamości dotychczasowego zobowiązania.
Przejemca określonego długu zwalnia z długu, w zakresie określonym umową przejęcia dotychczasowego dłużnika, z zachowaniem jednak tożsamości przejmowanego zobowiązania i bez zmiany jego podmiotowej konfiguracji, w zakresie długu nieobjętego umową przejęcia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2007 r., III CSK 438/06) .
Innymi słowy, przejęcie długu nie narusza treści istniejącego stosunku zobowiązaniowego, a następuje jedynie sukcesja szczególna po stronie zobowiązanej do świadczenia, co oznacza, że nowy dłużnik zobowiązuje się zaspokoić wierzyciela, ale tylko w zakresie wynikającym z umowy przejęcia długu.
Osoba trzecia wstępuje więc na miejsce dłużnika ale w zakresie określonym umową o przejęcie długu i tylko w tym zakresie przejemca staje się nowym dłużnikiem wierzyciela (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2004 r, II CK 129/04, OSP 2006 nr 2, poz. 19 z aprobującą glosą; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2002 r., II CKN 888/99, LEX nr 53307).
Zgodna wola stron umowy przejęcia długu
Do uznania umowy za umowę o przejęcie długu w sposób przewidziany w art. 519 § 2 pkt 1 k.c. konieczne jest istnienie zgodnej woli stron co do przejęcia długu przez osobę trzecią ze skutkiem w postaci zwolnienia dotychczasowego dłużnika z długu.
Zgoda dłużnika na przejęcie długu przez osobę trzecią na podstawie umowy z wierzycielem może być wyrażona w dowolny sposób, natomiast wszelkie wątpliwości co do woli osoby trzeciej i wierzyciela w przedmiocie wstąpienia osoby trzeciej w miejsce dłużnika ze skutkiem w postaci zwolnienia go z długu wykluczają kwalifikację umowy jako przejęcia długu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2002 r., II CKN 832/00).
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 października 1978r., sygn. akt III PR 110/78, LEX nr 8140 wskazując, że o przejęciu długu ze skutkiem wobec wierzyciela można mówić tylko wówczas, gdy w czynności prawnej dotyczącej zmiany dłużnika uprawniony wierzyciel albo bezpośrednio uczestniczy lub też wyrazi na tę czynność zgodę.
Forma wyrażenia zgody na przejęcie długu przez dłużnika
Zgoda dłużnika na przejęcie długu może być wyrażona w dowolny sposób. Nie można jednak aprobować stanowiska przedstawicieli części piśmiennictwa, wymagającego, z powołaniem się na art. 63 § 2 k.c. w zw. z art. 522 k.c., dla zgody dłużnika formy pisemnej dla celów dowodowych (art. 74 k.c.). Z art. 63 § 2 k.c. wynika, że jeżeli do ważności czynności prawnej wymagana jest forma szczególna, zgoda osoby trzeciej na dokonanie tej czynności powinna być wyrażona w tej samej formie, a zatem w ten sam sposób, który jest przewidziany dla czynności prawnej, i pod tą samą sankcją (czyli również pod rygorem nieważności).
Ponieważ art. 522 zd. 1 k.c. zastrzega dla umowy o przejęcie długu formę pisemną pod rygorem nieważności, art. 63 § 2 k.c. dotyczyłby również zgody na przejęcie długu zarówno wierzyciela, jak i dłużnika. Artykuł 522 zd. 2 k.c. nakazując pod rygorem nieważności zachowanie formy pisemnej dla zgody wierzyciela, wyklucza jednak zastosowanie art. 63 § 2 k.c. nie tylko w odniesieniu do zgody wierzyciela, ale i dłużnika. Zawarte bowiem w art. 522 zd. 2 k.c. zastrzeżenie pod rygorem nieważności formy pisemnej jedynie dla zgody wierzyciela traciłoby sens, gdyby wymaganie formy pisemnej dla zgody dłużnika pod tą samą sankcją wynikało z art. 63 § 2 k.c.
Wynikające z art. 522 zd. 2 k.c. uchylenie zastosowania art. 63 § 2 k.c. oznacza w odniesieniu do zgody dłużnika powrót do reguły ustanowionej w art. 60 k.c., tj. dowolność sposobu wyrażenia zgody dłużnika na przejęcie jego długu przez osobę trzecią na podstawie umowy z wierzycielem.
Przedstawione zróżnicowanie regulacji formy zgody wierzyciela i zgody dłużnika odpowiada niejednakowej doniosłości wymogu zgody każdego z nich. Z uwagi na ryzyko, jakie przejęcie długu niesie dla wierzyciela, jego zgoda powinna być wynikiem dojrzałego namysłu i nie budzić wątpliwości. Osiągnięciu tych celów sprzyja forma pisemna pod rygorem nieważności. W odniesieniu natomiast do zgody dłużnika racje te odpadają, ponieważ przejęcie długu leży zasadniczo w interesie dłużnika. Tu zatem brak uzasadnienia dla formy szczególnej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1998 r., II CKN 825/97).
Termin do wyrażenia zgody
Każda ze stron, które zawarły umowę o przejęcie długu, może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna do skuteczności przejęcia, odpowiedni termin do wyrażenia zgody; bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu jest jednoznaczny z odmówieniem zgody.
Umowna zmiana strony zobowiązania
Prawu polskiemu nie jest znana jako instytucja normatywna umowna zmiana strony. Dlatego zmiany całej strony zobowiązania wzajemnego można dokonać w drodze przelewu wierzytelności (art. 509 k.c.) i przejęcia długu (519 k.c.). Jest przy tym obojętne, czy nastąpi to w ramach jednej złożonej czynności, czy sukcesywnie. Konieczne jest natomiast, aby czynności prawne stron zwierały elementy niezbędne dla obu tych instytucji (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012 r., I CSK 494/11).
Abstrakcyjny charakter umowy o przejęcie długu
Umowa o przejęcie długu ma charakter abstrakcyjny. Przejmujący dług nie może powoływać się względem wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną przejęcia długu; nie dotyczy to jednak zarzutów, o których wierzyciel wiedział.
Przejmującemu dług przysługują natomiast przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które miał dotychczasowy dłużnik, z wyjątkiem zarzutu potrącenia z wierzytelności dotychczasowego dłużnika.
Wytoczenie powództwa jako sposób wyrażenia zgody na przejęcie długu.
Zgodę wierzyciela na przejęcie długu (art. 519 § 2 pkt 2 w zw. z art. 522 ) może stanowić pisemne wezwanie przejemcy długu do wykonania zobowiązania. Również wytoczenie powództwa przeciwko przejemcy długu o spełnienie świadczenia z umowy przejęcia długu stanowi udzielenie przez wierzyciela zgody na to przejęcie (wyrok Sądu Najwyższego z 21 grudnia 2005 r., IV CSK 305/05, niepubl.).
Uzależnienie skuteczności umowy przejęcia długu od zgody dłużnika albo wierzyciela
Jeżeli skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody dłużnika, a dłużnik zgody odmówił, umowę uważa się za niezawartą.
Jeżeli natomiast skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody wierzyciela, a wierzyciel zgody odmówił, strona, która według umowy miała przejąć dług, jest odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia.
Przejęcie długu a przejście zakładu pracy na innego pracodawcę
Kwestia problemów prawnych dotyczących przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę, została uregulowana w prawie pracy – poprzez Art. 23 1 kodeksu pracy, stwierdzającego, że w razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę staje się on z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy. Za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, powstałe przed przejściem części zakładu pracy na innego pracodawcę, dotychczasowy i nowy pracodawca odpowiadają solidarnie.
Brak jest więc podstaw do oceny tego przepisu jako lex specialis w stosunku do przepisów o przejęciu długu, zawartych w kodeksie cywilnym (Art. 519 KC). Art. 519 KC nie ma w tym przypadku zastosowania. Art. 23 1 KP dotyczy stosunku pracy, jest przepisem prawa pracy regulującym w sposób wyczerpujący kwestie związane z bytem stosunku pracy w razie przejścia zakładu pracy na innego pracodawcę (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1999 r., II UKN 458/98).
Przystąpienie do długu
Umowne przystąpienie osoby trzeciej do długu, mimo że kodeks cywilny, inaczej niż niegdyś kodeks zobowiązań, nie normuje go, jest dopuszczalne w ramach swobody umów (art. 353 1 k.c.) zarówno w postaci umowy między osobą trzecią a wierzycielem, jak i umowy między osobą trzecią a dłużnikiem. Nie wymaga ono formy szczególnej (art. 60 k.c.), ani – w pierwszym wypadku – zgody dłużnika, a drugim – zgody wierzyciela (tak: wyrok SN z dnia 6 listopada 1972 r. III CRN 266/72, OSNCP 1973, z. 9, poz. 160).
Umowny zakaz przejęcia długu
Przyjmuje się w piśmiennictwie, że strony mogą wyłączyć możliwość dokonywania przejęcia długu, ograniczając skutek takiej ewentualnej umowy zawartej bez zgody wierzyciela do kumulatywnego przystąpienia do długu (P. Drapała, Umowa o kumulatywne…, s. 48).
Przejęcie długu a jego zabezpieczenie
Jeżeli wierzytelność była zabezpieczona poręczeniem lub ograniczonym prawem rzeczowym ustanowionym przez osobę trzecią, poręczenie lub ograniczone prawo rzeczowe wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia.
Przejęcie przyszłego długu
Przedmiotem umowy przejęcia długu może być także dług przyszły (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1998 r., I CKN 653/98).
Nieodpłatne przejęcie przez spółkę długów a podatek dochodowy
Nieodpłatne przejęcie przez spółkę jawną długów jej wspólnika, prowadzi do uzyskania przez wspólnika przychodu podlegającego opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, bowiem z momentem przejęcia długu po stronie wspólnika dochodzi do przysporzenia, mającego konkretny wymiar finansowy, polegający na zmniejszeniu stanu jego pasywów.
Interpretacją indywidualną z dnia 19 grudnia 2013 r. Minister Finansów stwierdził, że w wyniku przejęcia zadłużenia wspólnika spółki jawnej przez tę spółkę wystąpi realna korzyść majątkowa, albowiem jego dług zostanie przejęty przez odrębny podmiot gospodarczy. Dlatego też przejęta przez spółkę jawną kwota zadłużenia, co do której zobowiązanie do spłaty ciążyło na wnioskodawcy, stanowi podlegający opodatkowaniu przychód z innych źródeł, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 9 w związku z art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r. poz. 361 z późn. zm., dalej „u.p.d.o.f.”) (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 14 lutego 2017 r., II FSK 115/15).
Przystąpienie do długu a przejęcie długu w kontekście wydatków na własne cele mieszkaniowe
Instytucja przystąpienia do długu nie jest tożsama z przejęciem długu, a która funkcjonuje w prawie cywilnym (art. 519 k.c.). To właśnie na podstawie umowy o przejęciu długu, osoba trzecia, niebędąca stroną stosunku obligacyjnego, wstępuje w miejsce dotychczasowego dłużnika, który zostaje w związku z tym, zwolniony z długu. (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 5 maja 2016 r., II FSK 1083/14)
Wobec tego zasadne jest stanowisko Ministra Finansów, że w sytuacji, gdy rodzice podatniczki zawarli umowę kredytu hipotecznego na kupno mieszkania, które darowali następnie podatniczce, a ona przystąpiła do kredytu hipotecznego, po czym zdecydowała się sprzedać mieszkanie i zdobyte w ten sposób środki spożytkować na kupno nowego lokalu – podatniczka przystępując do długu kredytowego nie ponosiła wydatków na własne cele mieszkaniowe lecz, o ile je w ogóle ponosiła, to były wydatki wspomagające rodziców, którzy ponieśli je na cele mieszkaniowe.
Fakt, że mieszkanie to zostało córce darowane przez rodziców, nie zmienia w żaden sposób powyższej oceny, a wręcz przeciwnie – potwierdza dodatkowo, że kredyt hipoteczny zaciągnięty przez rodziców pozwolił im na zakup tego mieszkania.
Powyższe, w sytuacji gdy od nabycia mieszkania nie upłynęło 5 lat podatkowych, powoduje niemożliwość zwolnienia podatniczki od uiszczenia podatku od zbycia nieruchomości w wysokości, która odpowiada iloczynowi dochodu z odpłatnego zbycia nieruchomości i udziału wydatków poniesionych na własne cele mieszkaniowe w przychodzie z odpłatnego zbycia nieruchomości (przewidzianej w art. 21 ust. 1 pkt 131 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).
Więcej na temat tej sprawy: czytaj tutaj
Zwolnienie z długów związanych z własnością nieruchomości
Jeżeli w umowie o przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, poczytuje się w razie wątpliwości, że strony zawarły umowę o przejęcie tych długów przez nabywcę.
Przejęcie długu z tytułu świadczeń publicznoprawnych
Przepisy kodeksu cywilnego o zmianie dłużnika (art. 519-526 k.c.) nie mają zastosowania do obowiązków podatkowych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2002 r., I CKN 841/00).
Umowa o przejęcie długu z tytułu zaległych składek na ubezpieczenie społeczne (art. 519 k.c.) jest nieważna. Świadczenia z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne mają bowiem charakter świadczeń publicznoprawnych, a do takich świadczeń nie mają zastosowania przepisy kodeksu cywilnego o zmianie dłużnika (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 2004 r., IV CK 56/03 – wyrok wydany w stanie faktycznym, gdzie umowa o przejęcie długu z tytułu zaległych składek stanowiła część umowy sprzedaży ruchomości, jako formę zapłaty ceny).
Brak dopuszczalności zmiany podmiotowej umowy zawartej w następstwie przetargu przy zamówieniu publicznym
Niedopuszczalna jest zmiana podmiotowa umowy zawartej w następstwie przetargu, umożliwiająca przejęcie zamówienia publicznego.
Sądownictwo przyjmuje niedopuszczalność sukcesji praw i obowiązków wynikających z umowy zawartej w wyniku przetargu. Stanowisko to jest trafne, o czym świadczy treść art. 10a ust 1. ustawy Prawo zamówień publicznych . Podstawowymi trybami udzielania zamówienia są bowiem przetarg nieograniczony oraz przetarg ograniczony.
W doktrynie i judykaturze podkreśla się, że mamy tu do czynienia z ograniczeniem zasady swobody umów wyrażonej w art. 353 1 k.c. (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1999 r., III CKN 478/98 – OSNC 2000, z. 6, poz. 118, z dnia 28 czerwca 2000 r., IV CKN 70/00 – niepubl. oraz z dnia 10 kwietnia 2003 r., III CKN 1320/00 – niepubl.).
Powyższe wynika to z celu ustawy Prawo zamówień publicznych, eksponującego interes publiczny, eliminującego sytuacje korupcjogenne. Podmiot przejmujący nie może więc powoływać się na uzgodnienia zamawiającego i wykonawcy w przedmiocie „cesji na nią praw i obowiązków wynikających z umowy.
Przelew wierzytelności i przejęcie długu w opisanej sytuacji nie może być skuteczny.
Istotne znaczenie ma tu charakter przelewu wierzytelności, będącego jednoznacznie czynnością kauzalną. Przeniesienie wierzytelności ma zawsze swoją przyczynę w innej czynności prawnej, niezależnie od tego, czy przybiera postać umowy zobowiązującej ze skutkiem rozporządzającym (art. 510 § 1 k.c.), czy też ma charakter umowy często rozporządzającej (art. 510 § 2 k.c.). W sytuacji gdy umowa o przeniesienie wierzytelności jest ściśle związana z umową zobowiązującą do przeniesienia, tworzy z nią jedną całość (umowa zobowiązująco-rozporządzająca) i dzieli jej losy.
Upadek (nieważność) umowy zobowiązującej powoduje upadek (nieważność) cesji. Podobne uzależnienie przelewu od czynności kauzalnej występuje w sytuacji określonej w art. 510 § 2 k.c (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2004 r., V CK 97/03).
