Istota skargi pauliańskiej
Skarga pauliańska jest środkiem ochrony wierzyciela w przypadku nielojalnego zachowania dłużnika. Zapewnia skuteczne zaspokojenie z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły (tak: wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 13 listopada 2019 r. Sygn. akt XII C 2164/18).
Skarga pauliańska polega na tym, że gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (Art. 527 § 1 kc).
Cel skargi pauliańskiej
Celem skargi paulińskiej jest rozszerzenie uprawnienia wierzyciela do przymusowego zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika o możliwość prowadzenia egzekucji dla zaspokojenia wierzytelności z określonych przedmiotów, które w następstwie wspomnianej czynności prawnej weszły w skład majątku osoby trzeciej. Skarga pozwala zatem na przeciwdziałanie powyższym skutkom tej czynności i zarazem wzmacnia ochronę wierzytelności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r. Sygn. akt I CSK 33/14).
Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2005 r. Sygn. akt II CK 412/04 stwierdzając, że celem skargi pauliańskiej jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia się z majątku osoby trzeciej w zakresie w jakim byłoby to skuteczne w stosunku do dłużnika gdyby ten nie pozbył się swego majątku lub nie zrezygnował z jego powiększenia.
Wyrok sądu uwzględniający powództwo stanowi materialno-prawną przesłankę powstania po stronie osoby trzeciej obowiązku takiego zachowania się, które pozwala wierzycielowi na uzyskanie tego na co mógł liczyć w przypadku realizacji wierzytelności z majątku dłużnika.
Przesłanki zastosowania skargi pauliańskiej
Przesłanki warunkujące możliwość skorzystania przez uprawnionego z ochrony pauliańskiej to:
- istnienie godnego ochrony interesu wierzyciela w postaci wierzytelności,
- dokonanie przez dłużnika czynności prawnej z osobą trzecią,
- pokrzywdzenie wierzyciela wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika,
- dokonanie przez dłużnika czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,
- uzyskanie wskutek tej czynności korzyści majątkowej przez osobę trzecią,
- działanie osoby trzeciej w złej wierze.
Dla skutecznego skorzystania ze skargi pauliańskiej wszystkie wymienione przesłanki muszą wystąpić łącznie (tak: Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 19 września 2019 r. sygn. akt I ACa 338/19). Dla skuteczność powództwa pauliańskiego konieczne jest udowodnienie przed sądem wystąpienia wymienionych przesłanek.
Skarga pauliańska a wierzytelność przysługująca wierzycielowi
Pierwsza z koniecznych przesłanek skargi paulińskiej, to przysługiwanie wnoszącemu ją zaskarżalnej wierzytelności pieniężnej przeciwko osobie, która dokonała czynności prawnej objętej żądaniem ubezskutecznienia (art. 527 k.c.). Cechą charakterystyczną takiej wierzytelności jest możliwość przymusowej jej realizacji. Istnienie zaskarżalnej wierzytelności odnosi się do wierzytelności, która powstała do czasu podjęcia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią.
Z kolei powstanie wierzytelności jako uprawnienia do domagania się od zobowiązanego określonego zachowania się, związane jest ze zdarzeniem prawnym, które stanowi źródło zobowiązania dłużnika i terminem jego wykonania. Jeżeli termin ten określony został czynnością prawną lub ustawą, stanowi on o wykonalności zobowiązania. W przypadku nieokreślenia terminu, spełnienie zobowiązania uzależnione jest od wezwania dłużnika przez wierzyciela, stosownie do art. 455 k.c.
Orzeczenie sądu, zasądzające na rzecz wierzyciela określoną kwotę, nie ma charakteru konstytutywnego, potwierdza natomiast, wobec sporu pomiędzy stronami, istnienie wierzytelności powoda, a początkowy termin płatności odsetek wskazuje na wymagalność tej wierzytelności. Nie zasługuje na podzielenie stanowisko, że dla stwierdzenia istnienia pierwszej przesłanki, przewidzianej w art. 527 § 1 k.c. (przysługiwanie wnoszącemu ją zaskarżalnej wierzytelności pieniężnej przeciwko osobie, która dokonała czynności prawnej objętej żądaniem ubezskutecznienia), przesądzające znaczenie ma data prawomocności wyroku zasądzającego na rzecz wierzyciela świadczenie pieniężne (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r. Sygn. akt I CSK 33/14).
Czynność prawna dłużnika dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli
Jedną z przesłanek zastosowania skargi pauliańskiej jest element pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 § 1 kc). Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (Art. 527 § 2 kc).
Sam fakt dokonania czynności prawnej nie narusza bezpośrednio żadnych praw wierzyciela, gdyż powoduje to dopiero jej wynik polegający na niewypłacalności dłużnika. Konsekwentnie przyjąć trzeba, że dłużnikiem niewypłacalnym jest ten, którego zdolność płatnicza została zakłócona; na skutek czynności polegającej na przesunięciu składników majątkowych brak jest w jego majątku składników, z których można przeprowadzić egzekucję. Tak pojmowane pokrzywdzenie można wiązać przede wszystkim z czynnością dłużnika o charakterze nieodpłatnym (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2013 r., Sygn. akt I ACa 480/13).
Pokrzywdzenie powstaje na skutek takiego stanu majątku dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela. Jednocześnie trafnie podkreśla się, że chodzi o rzeczywistą niewypłacalność dłużnika, ocenianą według chwili wystąpienia przez wierzyciela z akcją pauliańską jak również chwili wyrokowania (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2001 r., IV CKN 525/00, niepubl; z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 280/00, niepubl; z dnia 29 czerwca 2004 r., II CK 367/03, niepubl; z dnia 15 czerwca 2005 r., IV CK 806/04, niepubl).
Rzeczywisty (obiektywny) charakter niewypłacalności dłużnika, oznacza, że dłużnik nie jest w stanie zaspokoić wierzyciela, nawet w sytuacji gdy ten ostatni wspomagany jest przymusem państwowym realizowanym w toku postępowania egzekucyjnego. Istotne dla zbadania wystąpienia przesłanki pokrzywdzenia wierzyciela jest ustalenie w konkretnej sytuacji, czy w przypadku dokonania czynności przez dłużnika wierzyciel nie może się zaspokoić z ewentualnego ekwiwalentu uzyskanego przez dłużnika od osoby trzeciej oraz w przypadku braku tego ekwiwalentu lub niemożności zaspokojenia się z niego, czy w przypadku nie dokonania tej czynności wierzyciel faktycznie zostałby zaspokojony (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2008 r. sygn. akt II CSK 503/07).
Trafnie bowiem Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 13 października 2006 r., III CSK 58/06, (niepubl.) zwrócił uwagę na fakt, że samo uzyskanie przez dłużnika na skutek dokonania zaskarżonej czynności ekwiwalentu od osoby trzeciej nie eliminuje stanu pokrzywdzenia wierzyciela, jeżeli wierzyciel nie miał możliwości uzyskania zaspokojenia chronionej wierzytelności z ekwiwalentu (świadczenia wzajemnego osoby trzeciej). Również w takiej sytuacji rozporządzenie majątkowe dłużnika mogłoby prowadzić do stanu jego niewypłacalności, skoro uzyskany przez dłużnika ekwiwalent rozporządzenia nie umożliwia wierzycielowi zaspokojenia egzekucyjnego chronionej wierzytelności.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 października 2004 r., sygn. akt II CK 128/04, LEX nr 577583 stwierdził, że aby czynność prawna dłużnika mogła być uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzyciela, musi stanowić – samodzielnie lub w powiązaniu z innymi zdarzeniami – conditio sine qua non tak rozumianej, jak wyżej wskazano, niewypłacalności lub zwiększenia niewypłacalności dłużnika.
Jeżeliby zatem niemożność pełnego przymusowego zaspokojenia wierzytelności powstała także bez dokonania przez dłużnika zaskarżonej czynności prawnej, powództwo o jej ubezskutecznienie powinno być oddalone (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2006 r., III CSK 58/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 138, z dnia 31 stycznia 2007 r., II CSK 384/06, LEX nr 253405, z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK 115/07, z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 503/07).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 listopada 2021 r. sygn. akt IV CKN 525/00 lex nr 53110 wskazał, że pokrzywdzenie wierzycieli powstaje na skutek takiego stanu faktycznego majątku dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzycieli.
Sąd Okręgowy we Wrocławiu w wyroku z dnia 13 listopada 2019 r. Sygn. akt XII C 2164/18 poparł stanowisko prezentowane w judykaturze, wskazujące, że niewypłacalność, o której mowa w art. 527 § 2 k.c. to aktualny (w chwili orzekania) brak możliwości wywiązywania się ze zobowiązań pieniężnych. Oznacza on taki obiektywny stan majątku dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego nie może przynieść zaspokojenia wierzytelności pieniężnej jak przysługuje wierzycielowi wobec dłużnika. Dla skorzystania przez wierzyciela ze skargi pauliańskiej wystarczy wykazanie, że niemożliwe okazało się, wobec stanu majątku dłużnika, zaspokojenie wierzytelności tego wierzyciela. Pokrzywdzenie powstaje na skutek takiego stanu majątku dłużnika, który powoduje niemożność, utrudnienie lub odwleczenie zaspokojenia wierzyciela (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 r.,II CK 367/03, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2000 r., III CKN 554/98, LEX nr 52736).
Bez znaczenia dla oceny zasadności żądania pozwu ze skargi pauliańskiej jest to, czy w chwili dokonania czynności zaskarżona czynność była jedyną czy też jedną z przyczyn niewypłacalności, tj. czy niewypłacalność była następstwem wyłącznie zaskarżonej czynności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 października 2007 r., II CSK 323/07, LEX nr 319245; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CSK 273/09, LEX nr 602265).
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 5 kwietnia 2013 r., I ACa 1250/12 uznał, iż niewypłacalność, o jakiej mowa w art. 527 § 2 k.c. nie jest synonimem braku jakiegokolwiek majątku po stronie dłużnika. Wystarczy bowiem, aby czynność prawna zakłóciła zdolności płatnicze dłużnika i uprzywilejowywała jednego z jego wierzycieli (LEX nr 1312107).
Moment ustalenia niewypłacalności dłużnika przy skardze pauliańskiej
Niewypłacalność dłużnika ocenia się na chwilę wystąpienia przez wierzyciela ze skargą pauliańską, a nie na chwilę dokonania czynności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2011 r., IV CSK 35/11, lex nr 1130304; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 lipca 2015 r., I ACa 69/15, lex nr 1799952).
Dłużnik jest niewypłacalny lub niewypłacalny w wyższym stopniu w rozumieniu art. 527 § 2 k.c. wtedy, gdy stan jego majątku jest taki, że uniemożliwia wierzycielowi całkowicie lub częściowo zaspokojenie w drodze egzekucji przysługującej mu względem dłużnika wierzytelności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2000 r., III CKN 554/98, LEX nr 52736).
Czy majątek dłużnika jest w takim stanie, ocenia się według chwili wyrokowania (art. 316 k.p.c.), nie wystarcza więc, aby majątek dłużnika był w stanie niepozwalającym wierzycielowi na pełne zaspokojenie w drodze egzekucji swojej wierzytelności tylko w chwili dokonania czynności prawnej przez dłużnika i wytoczenia powództwa o jej ubezskutecznienie (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2008 r., II CSK 503/07, LexPolonica nr 2136371, i z dnia 28 czerwca 2007 r., IV CSK 115/07, LexPolonica nr 2424261).
Odpłatność czynności prawnej
W judykaturze przyjmuje się, że przez pojęcie odpłatności w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego regulujących roszczenie pauliańskie należy rozumieć w zasadzie pełny ekwiwalent korzyści majątkowej. O odpłatności zaś lub nieodpłatności czynności decydują przede wszystkim kryteria obiektywne – wartość gospodarcza obu świadczeń. Odmienna interpretacja mogłaby czynić ochronę iluzoryczną; czynność nieodpłatna zostałaby zastąpiona czynnością, w której świadczeniu jednej strony odpowiadałoby świadczenie drugiej, tyle że o wartości niewspółmiernie niższej (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2011r. IV CSK 624/10, Lex nr 1102545, z dnia 12 czerwca 2002 r., III CKN 1312/00, Lex nr 55503, z dnia 12 maja 2005 r., V CK 559/04, lex nr 311327).
W świetle powyższych wskazań interpretacyjnych uznać należy za dopuszczalne dowodzenie w procesie pauliańskim nieodpłatności w całości lub części przedsięwziętej czynności prawnej formalnie odpłatnej.
Czynności odpłatne mogą być zaskarżone w drodze powództwa z art. 527 k.c. W tym wypadku do niewypłacalności może dojść, gdy świadczenie, które otrzyma dłużnik ma mniejszą wartość niż to, do którego się zobowiązał lub gdy otrzymane przez dłużnika świadczenie jest nieosiągalne dla wierzyciela (np. przedmioty niepodlegające egzekucji, usługi – tak: „Kodeks cywilny. Komentarz” pod redakcją E. Gniewka, Wydawnictwo C.H. Beck – Warszawa 2006, str. 905).
O odpłatności lub nieodpłatności decydować mogą zarówno kryteria obiektywne (wartość gospodarcza obu świadczeń), jak i kryteria subiektywne. W literaturze wskazuje się przy tym, że zawsze gdy w grę wchodzi sytuacja prawna nie tylko stron czynności, ale także osób trzecich, należy stosować kryteria obiektywne (tak: wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 12 czerwca 2002 r., III CKN 1312/00; z dnia 16 września 2011 r., IV CSK 624/10; z dnia 14 listopada 2012 r., II CSK 206/12; z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 543/12, niepublikowane). Wymaga to uwzględnienia wszystkich okoliczności sprawy dla określenia istotnych dla niej mierników. Nie może pozostać bez wpływu na tę ocenę określenie przez pozwanego ceny na poziomie znacznie odbiegającym od ekwiwalentności świadczeń (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r. Sygn. akt I CSK 33/14).
Samo zatem zawarcie umowy wzajemnej nie oznacza pokrzywdzenia wtedy, gdy dłużnik w zamian za swoje świadczenie uzyskał ekwiwalent, który nadal znajduje się w jego majątku lub posłużył mu do zaspokojenia wierzycieli (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 1999 r., I CKN 287/98, Lex nr 147235, z dnia 6 października 2011 r., V CSK 493/10, Lex nr 1102271, z dnia 9 kwietnia 2010 r., III CSK 273/09, Lex nr 602265, z dnia 5 marca 2008 r., V CSK 471/07, Lex nr 393871, z dnia 13 października 2006 r., II CSK 58/06, z dnia 7 grudnia 1999 r., I CKN 287/98, OSNC 2007/138, z dnia 18 września 1998 r., III CKN 612/97, OSNC 1999/56, z dnia 8 kwietnia 1998 r., III CKN 450/97, OSNC 1999/184).
Z drugiej jednak strony, nie w każdym przypadku, gdy osoba trzecia uzyskuje korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem, dochodzi do pokrzywdzenia wierzyciela, nawet w sytuacji gdy uzyskany przez dłużnika od osoby trzeciej ekwiwalent nie trafia do jego majątku. Nie można bowiem uznać, że dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu, jeżeli niezależnie od tego czy dokonał określonej czynności rozporządzającej składnikiem należącym do jego majątku, czy też nie, wierzyciel i tak nie może uzyskać zaspokojenia swojej wierzytelności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2007 r., II CSK 384/06, Lex nr 253405).
Dowód wykazania omawianego powiązania czynności z niewypłacalnością w powyższym rozumieniu spoczywa na wierzycielu (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2004 r., sygn. akt II CK 128/04, Lex nr 577538).
Korzyść majątkowa uzyskana przez osobę trzecią
W przepisie art. 527 k.c. nie chodzi o korzyść majątkową w sensie potocznym, utożsamianą np. z nabyciem rzeczy za cenę niższą od wartości tej rzeczy. Korzyścią majątkową w rozumieniu art. 527 k.c. jest nabycie przez osobę trzecią prawa majątkowego, przedstawiającego pewną wartość, przy czym drugorzędne znaczenie ma cena nabycia (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 28 października 1999 r., sygn. akt I ACa 638/9).
Wiedza osoby trzeciej o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (Art. 527 § 3 kc).
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (Art. 527 § 4 kc).
Uzyskanie przez osobę trzecią korzyści majątkową bezpłatnie wskutek działania dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli
Jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (Art. 528 kc).
Świadomość dłużnika co do pokrzywdzenia wierzycieli
Dłużnik ma świadomość pokrzywdzenia wierzycieli, gdy wie, że na skutek czynności prawnej określone aktywa wyjdą z jego majątku i że z tego powodu wierzyciele będą mieli trudności z zaspokojeniem, a w konsekwencji nastąpi ich pokrzywdzenie (tak: A. Ohanowicz [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, s. 948; M. Pyziak-Szafnicka [w:] System prawa prywatnego, t. 6, s. 1259).
Do przyjęcia, że dłużnik dokonywał czynności ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, wystarczy, by dłużnik takie pokrzywdzenie przewidywał w granicach ewentualności (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 12 maja 2005 r., I ACa 1764/04).
Nie jest przy tym konieczne, aby świadomość pokrzywdzenia dotyczyła konkretnego wierzyciela, w szczególności tego, który wystąpił ze skargą pauliańską (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 września 2019 r. sygn. akt I ACa 338/19).
Niewypłacalność dłużnika a domniemanie działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli przy darowiźnie
Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny (Art. 529 kc).
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową (Art. 531 § 1 kc).
W wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne (§ 2).
Kolejność zaspokojenia roszczenia wierzyciela względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną
Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły (Art. 532 kc).
Zwolnienie się dłużnika od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela
Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika (Art. 533 kc).
Termin do wystąpienia ze skargą pauliańską
Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie lat pięciu od daty tej czynności (Art. 534 kc).
Ciężar dowodowy w sprawie ze skargi pauliańskiej
Dla zastosowania skargi pauliańskiej konieczne jest wystąpienie wszystkich przesłanek określonych w art. 527 k.c., zaś ciężar ich udowodnienia co do zasady – zgodnie z regułą dowodową wyrażoną w art. 6 k.c. – obciąża wierzyciela, który jest uprawniony do zaskarżenia czynności prawnej dłużnika, z wyjątkiem domniemań przewidzianych w art. 527§ 2 i 3, art. 528 i art. 529 k.c (tak: wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 13 listopada 2019 r. Sygn. akt XII C 2164/18).
Skarga pauliańska a działania egzekucyjne wierzycieli
W kontekście skargi pauliańskiej bez znaczenia jest fakt, czy wierzyciele (powodowie) podjęli wszystkie dostępne metody egzekucji wierzytelności. Dla zastosowania art. 527 k.c. nie jest konieczne wykazanie, że nastąpiło ogłoszenie upadłości dłużnika (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1998 roku, sygn. akt III CKN 612/97, OSNC 1999/3/56, Lex: 34580).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 września 1998 r. sygn. akt III CKN 612/97, OSNC z 1999/3/56 stwierdził, że bez znaczenia jest to czy powód podjął wszystkie dostępne metody egzekucji. Nie jest bowiem konieczne prowadzenie egzekucji kolejno z poszczególnych składników majątku dłużnika, aż do skutki, gdyż narażałoby to wierzyciela na zbędne koszty, nie potrzebą przewlekłość i oznaczało przelanie na wierzyciela skutków niepowodzeń kolejnych egzekucji, których przyczyny mogą być różne.
Działanie dłużnika z zamiarem pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli
Przepisy o pokrzywdzeniu wierzyciela przez dłużnika wskutek czynności prawnej (527 – 529 kc) stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała (Art. 530 kc).
Przyszły wierzyciel i wierzytelność przyszła a skarga pauliańska
Rozszerzenie zakresu ochrony przez dopuszczenie możliwości zaskarżenia przez wierzyciela czynności prawnej dłużnika zdziałanej przed powstaniem jego wierzytelności, dokonane zostało w art. 530 k.c. Wskazany w tym przepisie „przyszły wierzyciel”, to taki, którego wierzytelność nie istniała jeszcze w sensie prawnym w chwili podejmowania przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej wierzyciela.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r., III CZP 45/97 (OSNC 1998, nr 2, poz. 22) wskazane zostało, że kategoria wierzytelności przyszłych nie jest jednorodna; należą do niej wierzytelności:
- warunkowe,
- terminowe,
- dotyczące umówionego wynagrodzenia za wykonanie w przyszłości robót, czyli o częściowo jedynie zrealizowanym stanie faktycznym
- wierzytelności, których powstanie jest w całości sprawą przyszłości (roszczenie o zapłatę ceny za niesprzedaną jeszcze rzecz).
W wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00 oraz z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11 (niepublikowane) wskazane zostało, że jako przyszłe wierzytelności traktować należy wierzytelności obejmujące obowiązek zapłaty, powstały po zawarciu czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią.
Przytoczone stanowiska prowadzą do wniosku, że art. 530 k.c. odnosi się do takich sytuacji, w których istotne znaczenie dla wykładni pojęcia „przyszli wierzyciele” ma kolejność dokonania czynności, na tle których może mieć zastosowanie to uregulowanie (czynność prawna krzywdząca wierzyciela i wierzytelność wnoszącego skargę paulińską). Wierzytelność przyszła musi powstać w sensie podmiotowym i przedmiotowym w chwili wniesienia powództwa o ubezskutecznienie czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią albo co najmniej w chwili wyrokowania (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r. Sygn. akt I CSK 33/14).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 sierpnia 2021 r. Sygn. akt II CSKP 87/21 wskazał, że co prawda trudno wyobrazić sobie sytuację, w której ochrony z tytułu skargi pauliańskiej dochodzi wierzyciel „przyszły”, z którym nie łączy dłużnika żaden stosunek prawny, jednakże trudność ta nie ma żadnego znaczenia, ponieważ nie budzi wątpliwości, że punktem odniesienia dla rozróżnienia „wierzycieli” (art. 527 § 1 k.c.) oraz „przyszłych wierzycieli” (art. 530 k.c.) jest chwila dokonania przez dłużnika zaskarżanej czynności, natomiast ochrona pauliańska może być udzielona tylko wierzycielowi aktualnemu (w chwili orzekania o żądaniu uznania czynności za bezskuteczną chroniona wierzytelność musi już istnieć i być skonkretyzowana pod względem przedmiotowym i podmiotowym (tak też: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2009 r., II CSK 592/08, niepubl. i z dnia 28 listopada 2014 r., I CSK 33/14, niepubl.).
W doktrynie i orzecznictwie panuje też zgoda co do tego, że dokonując przedmiotowego rozróżnienia nie można mylić przesłanek istnienia wierzytelności z przesłankami jej wymagalności, a wierzyciel, którego wierzytelność już powstała, lecz nie jest jeszcze wymagalna, nie jest wierzycielem przyszłym, lecz aktualnym. Dotyczy to także sytuacji, w której wymagalność wierzytelności zależy od ziszczenia się zdarzeń przyszłych i niepewnych (np. wierzytelność o zapłatę wynagrodzenia za roboty budowlane, przed ich wykonaniem).
Za takim, wąskim rozumieniem pojęcia „przyszłego wierzyciela” przemawiają istotne wartościowania leżące u podstaw odrębnego uregulowania przesłanek ochrony pauliańskiej w art. 527-529 i w art. 530 k.c. W doktrynie trafnie zwraca się uwagę, że dla zastosowania art. 530 k.c. istotne jest – inaczej niż w ramach rozważań dotyczących skuteczności przelewu (art. 509 i art. 510 k.c.) – nie tyle to, czy chroniona wierzytelność jest już w pełni zaktualizowana (np. bezwarunkowa, wymagalna, niezależna od spełnienia świadczenia przez kontrahenta) czy skonkretyzowana (por. jednak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r., I CSK 33/14), ile to, czy aktualne są racje przemawiające za przyznaniem wierzycielowi silniejszej („wierzyciel”) albo słabszej („przyszły wierzyciel”) ochrony.
W tym kontekście zasadnie zwraca się uwagę, że słabsza ochrona „przyszłego wierzyciela” wynika z jednej strony z tego, iż dokonując czynności (później zaskarżonej) osoba nie będąca jeszcze dłużnikiem (przyszły dłużnik) korzysta ze swobody dysponowania majątkiem i co do zasady nie ma obowiązku troszczenia się o interesy majątkowe osób, z którymi nie łączy go więź kontraktowa (przyszłych wierzycieli), a z drugiej – z tego, że decydując o nawiązaniu więzi z taki dłużnikiem już po dokonaniu przezeń przedmiotowej czynności, wierzyciel może i powinien ocenić jego aktualną sytuację majątkową i zdolność do wywiązywania się z zobowiązania (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00, niepubl., z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11, OSNC-ZD 2013, z. A, poz. 5 i z dnia 26 października 2017 r., II CSK 11/17, niepubl.).
Dlatego też ochrona pauliańska ogranicza się w takich przypadkach tylko do sytuacji, w których dłużnik działał „w zamiarze” pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli – sama świadomość pokrzywdzenia nie jest wystarczająca – a więc przewidując powstanie długu, przez wcześniejsze uszczuplenie majątku dążył do osiągnięcia (przyszłego) stanu niewypłacalności, uniemożliwiającego wierzycielom przymusowe zaspokojenie w całości albo w części (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00, z dnia 9 listopada 2011 r., II CSK 64/11, z dnia 29 maja 2015 r., V CSK 454/14, niepubl., z dnia 26 października 2017 r., II CSK 11/17 i z dnia 24 listopada 2017 r., III CSK 320/16, niepubl.).
Wartościowania te wskazują jednoznacznie, że jeżeli w chwili dokonania czynności podważanej skargą pauliańską osoba uszczuplająca swój majątek pozostawała już w zobowiązaniowym stosunku prawnym z wierzycielem pauliańskim – w szczególności zawarła już z wierzycielem umowę będącą źródłem tego zobowiązania – a aktualizacja jej zobowiązania (jego wymagalność) nie zależy już od jej swobodnej woli, art. 530 k.c. nie ma zastosowania. W takiej bowiem sytuacji na dłużniku ciąży już obowiązek lojalności kontraktowej i powinien się on liczyć z obowiązkiem zaspokojenia wierzyciela, choćby jego aktualizacja zależała od dodatkowych przesłanek (np. zdarzenia przyszłego i niepewnego). Wierzyciel zaś zasługuje wówczas na silniejszą ochronę także dlatego, że po związaniu się węzłem zobowiązaniowym z dłużnikiem ma prawo liczyć na wykonanie przezeń zobowiązania (także wtedy, gdy aktualizacja tego zobowiązania zależy od niego), a zarazem nie może już uzależniać zadzierzgnięcia tego węzła od sytuacji majątkowej dłużnika.
Udzielenie przez dłużnika poręczenia wekslowego a skarga pauliańska
Więź prawna pozostawania w zobowiązaniowym stosunku prawnym z wierzycielem pauliańskim, istnieje także w razie udzielenia przez dłużnika poręczenia wekslowego, choćby chodziło tylko o poręczenie na wekslu niezupełnym w chwili wystawienia (weksel in blanco), zabezpieczającym zobowiązanie kredytowe.
Zgodnie z dominującym poglądem także wystawienie weksla in blanco, któremu towarzyszy porozumienie dotyczące uzupełnienia weksla (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2013 r., II CSK 719/12, niepubl. i z dnia 8 lutego 2018 r., II CSK 166/17, niepubl., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2020 r., III CZP 72/19, OSNC 2021, nr 4, poz. 23), jest równoznaczne z zawarciem umowy skierowanej na powstanie zobowiązania wekslowego (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 września 2006 r., I CSK 130/06, OSNC 2007, nr 6, poz. 93, z dnia 15 maja 2008 r., I CSK 548/07, OSNC-ZD 2009, z. B, poz. 49, z dnia 16 czerwca 2010 r., I CSK 481/09, niepubl. i z dnia 29 października 2010 r., I CSK 699/09, niepubl.) czy też wręcz – w innym ujęciu – z wykreowaniem zobowiązania, choć nie jest to jeszcze w pełni ukształtowane zobowiązanie wekslowe (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2007 r., V CSK 288/07, niepubl., z dnia 3 kwietnia 2019 r., II CSK 105/18, niepubl., z dnia 11 marca 2020 r., I CSK 585/18, niepubl., postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2009 r., II CSK 452/08, niepubl. i z dnia 21 lipca 2017 r., I CSK 717/16, niepubl., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 lipca 2020 r., III CZP 72/19).
W każdym razie jest jasne, że już od chwili udzielenia poręczenia avalista (poręczyciel, żyrant), który odpowiada jak ten, za kogo poręczył, a więc bezwarunkowo (art. 32 w związku z art. 101 pkt 2 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, obecnie tekst jedn. Dz. U. z 2016 r., poz. 160), powinien liczyć się z obowiązkiem świadczenia, co uzasadnia udzielenie wierzycielowi wekslowemu – kredytodawcy silniejszej ochrony przewidzianej w art. 527-529 k.c. (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 sierpnia 2021 r. Sygn. akt II CSKP 87/21).
Obowiązek określenia wierzytelności przez powoda ze skargi pauliańskiej
Rzeczą powoda występującego ze skargą pauliańską powinno być oznaczenie wierzytelności wynikającej z konkretnego stosunku prawnego, która stanowić ma przedmiot żądanej ochrony i tym samym stać się ostatecznie przedmiotem rozstrzygnięcia orzeczeniem sądowym. Do powoda też – w przypadku, gdy przysługuje mu kilka wierzytelności wobec tego samego dłużnika – należy wybór, którą z wierzytelności chce chronić, jak również wybór, czy w drodze powództwa wytoczonego na podstawie art. 527 k.c. chronić całą przysługującą mu wierzytelność, czy też jedynie jej określoną część (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2013 r., IV CSK 452/12, Lex nr 1314438).
Sprecyzowanie wierzytelności obejmować powinno przynajmniej jej:
- istnienie,
- tytuł prawny
- wysokość
(tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2003r., III CKN 355/01, Lex nr 359441, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2021 r., sygn. akt V CSKP 108/21).
Wyrażane jest zapatrywanie dopuszczające ochronę paulińską bez ostatecznego sprecyzowania wysokości roszczeń, jeśli nie jest ona jeszcze znana; sytuacja taka nie ma jednak miejsca, gdy wierzyciel wskazując wierzytelność odwołał się do uzyskanego przeciwko dłużnikowi tytułu egzekucyjnego. W oznaczeniu wierzytelności czy wyborze jednej z wierzytelności i określeniu jej zakresu poddanego ochronie, powód nie może być zastąpiony przez sąd prowadzący postępowanie (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2013 r., Sygn. akt I ACa 480/13).
Z kolei w postanowieniu z dnia 9 listopada 2018 roku, sygnatura akt V CZ 79/18, Sąd Najwyższy w sprawie, w której orzekający sąd nie odniósł się w żaden sposób do wierzytelności chronionej, podniósł, że zastosowanie instytucji skargi pauliańskiej wchodzi w rachubę tylko wówczas, gdy wierzytelność przysługująca pokrzywdzonemu wierzycielowi względem określonego dłużnika jest realna i skonkretyzowana. Chodzi bowiem o to, aby w następstwie wyroku uwzględniającego omawiane powództwo ochrony nie doznawały wszelkie bliżej nie oznaczone prawa powoda, lecz jedynie konkretna wierzytelność wynikająca z konkretnego stosunku prawnego, stanowiąca przedmiot żądanej i udzielonej wyrokiem ochrony, co ma szczególne znaczenie zważywszy, że taki, wydany w procesie pauliańskim, wyrok umożliwia wierzycielowi zaspokojenie w drodze egzekucji przysługującej mu przeciwko dłużnikowi wierzytelności wprost z przedmiotów majątkowych, które wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły.
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 11 września 2018 roku w sprawie sygn. akt I ACa 1521/17 podniósł, że wskazanie wierzytelności podlegającej ochronie w ramach skargi pauliańskiej poprzez odwołanie się do treści konkretnych orzeczeń sądowych zasądzających kwoty główne wraz z odsetkami od pierwszego dnia opóźnienia do dnia zapłaty (która nie nastąpiła) oraz koszty procesu (tytułów egzekucyjnych) – spełnia warunek wskazania wierzytelności. Tytuły te zaopatrzone w klauzulę wykonalności są tytułami wykonawczymi, którymi dysponuje komornik. Do zadań komornika należy między innymi zsumowanie należności ubocznych (odsetek i kosztów) w celu wyliczenia ostatecznej sumy podlegającej egzekucji.
Treść wyroku ze skargi pauliańskiej
Sentencja wyroku uwzględniającego powództwo w sprawie ze skargi pauliańskiej nie może mieć charakteru ogólnego i powinna być sformułowana w sposób wykluczający możliwość rozciągania udzielonej ochrony na wszelkie prawa powoda. Bezskutecznością może być objęta czynność prawna dłużnika maksymalnie do rozmiarów konkretnej wierzytelności przysługującej wierzycielowi.
Dlatego sentencja wyroku wydanego na podstawie art. 527 § 1 k.c. zawsze musi określać wierzytelność, której ochronie ma on służyć; ten składnik orzeczenia jest nieodzowny dla zapewnienia prawidłowej wykonalności wyroku. Zagadnienie to było przedmiotem licznych wypowiedzi Sądu Najwyższego (tak: m.in. wyrok z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/99, OSN 1970/10/192, uchwałę z dnia 11 października 1995 r., III CZP 139/95, OSNC 1996/117, wyrok z dnia 5 czerwca 2002 r., II CKN 1336/00, Lex nr 55083).
Aby wyrok uwzględniający skargę pauliańską mógł odnieść pożądany skutek, jego sentencja powinna określać wierzytelność, której ochronie ma on służyć, czynność prawną, która w całości lub w części zostaje uznana za bezskuteczną, oraz stwierdzać, że jest ona bezskuteczna tylko w stosunku do powoda (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69; wyrok Sądu Najwyższego z 28 grudnia 1976 r., III CRN 302/76; wyrok Sądu Najwyższego z 11 października 1995 r., III CZP 139/95).
W orzeczeniu z dnia 9 maja 2019 roku, sygnatura akt IV CSK 493/18, Sąd Najwyższy wskazał, że w przypadku skargi pauliańskiej koniecznym warunkiem skuteczności wyroku jest określenie w jego sentencji wierzytelności, której ochronie ma służyć.
W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2018 roku sygn. akt akt V CZ 79/18, Sąd Najwyższy wskazał, że skoro oznaczenie wierzytelności stanowi w powództwie pauliańskim element konstrukcyjny samego żądania (petitum), jak i jego podstawy faktycznej (causa petendi) i wyznacza granice rozstrzygnięcia wydanego przez sąd w takim procesie, to w sytuacji gdy sąd nie wypowie się w wydanym wyroku o tym czy z ochrony skargi pauliańskiej korzystają wszystkie przedstawione do ochrony w procesie wierzytelności, a jednocześnie nie oddali powództwa w zakresie którejś z nich, dochodzi do nierozpoznania sprawy w części w jakiej brak tego rozstrzygnięcia.
Skutek skargi pauliańskiej
Wyrok wydawany w sprawie ze skargi pauliańskiej jest wydawany wobec osoby trzeciej, która uzyskała przysporzenie majątkowe od dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela; wyrok nie odnosi się bezpośrednio do dłużnika. Skutkiem wyroku jest obowiązek osoby trzeciej do znoszenia egzekucji prowadzonej przez wierzyciela z jej określonego majątku do danej wysokości.
Darowizna nieruchomości obciążonej hipotekami w łącznej sumie przewyższającej wartość nieruchomości
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 31 stycznia 2007 r. II CSK 384/06, jak również w wyroku z dnia 28 czerwca 2007 r. IV CSK 115/07 stanął na stanowisku, zgodnie z którym ustanowienie na nieruchomości stanowiącej przedmiot czynności dokonanej pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią „hipoteki tworzącej przywilej egzekucyjny dla wierzyciela hipotecznego”, zwłaszcza gdy do jej ustanowienia doszło przed dokonaniem takiej czynności, stanowi osobną i wystarczającą przeszkodę do uwzględnienia powództwa o uznanie tej czynności za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela niekorzystającego z tego rodzaju uprzywilejowania. Podważa bowiem przesłankę pokrzywdzenia wierzyciela, której wykazanie stanowi konieczny warunek uwzględnienia tego powództwa, niezależny od zachodzenia pozostałych przesłanek, które zostały przewidziane art. 527 k.c.
Sąd Najwyższy przyjął zatem, że przeniesienie w drodze darowizny własności nieruchomości obciążonej hipotekami w łącznej sumie przewyższającej wartość nieruchomości nie oznacza, że czynność nie została dokonania z pokrzywdzeniem wierzycieli, ponieważ wierzyciele, z uwagi na istniejące obciążenia nie uzyskaliby zaspokojenia w postępowaniu egzekucyjnym.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 14 grudnia 1995 r., I ACr 847/95, LEX nr 23755 uznał, że potrzeba tak ujętej ochrony (ze skargi pauliańskiej) nie występuje w odniesieniu do wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo, hipoteką na przedmiocie wchodzącym w skład majątku dłużnika. W razie zbycia przez dłużnika przedmiotu obciążonego hipoteką kwestia możliwości zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika, zgodnie z regułą odpowiedzialności osobistej dłużnika za zobowiązania, nie ma co do zasady znaczenia. Mimo bowiem zbycia przedmiotu obciążonego hipoteką, hipoteka trwa nadal, i wierzyciel hipoteczny może się z tego przedmiotu zaspokoić, choć przedmiot ten wchodzi już w skład majątku innej osoby (art. 65 ust. 1 u.k.w.h.).
W konsekwencji przyjmuje się, że zbycie przez dłużnika przedmiotu obciążonego hipoteką nie pociąga za sobą co do zasady pokrzywdzenia wierzyciela, w związku z czym powództwo skierowane przeciwko temu zbyciu powinno być oddalone ze względu na brak przesłanki przewidzianej w art. 527 k.c. Inaczej może być tylko wtedy, gdy hipoteka nie zabezpiecza wierzytelności w całym zakresie. Wówczas istnienie zabezpieczenia rzeczowego wierzytelności nie wyklucza uwzględnienia skargi pauliańskiej. Może to zależeć m.in. od wysokości hipoteki i wartości jej przedmiotu.
Odrębne zdanie wyraził Sąd Okręgowy we Wrocławiu (w wyroku z dnia 13 listopada 2019 r. Sygn. akt XII C 2164/18) stwierdzając, że powyższe stanowisko, oparte wyłącznie na porównaniu wartości nieruchomości z chwili orzekania o skardze pauliańskiej oraz wartości obciążenia, jest chybione z kilku powodów.
Po pierwsze, w żadnym razie na etapie postępowania rozpoznawczego z powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (skargi pauliańskiej) nie ma podstaw do ustalenia jaką cenę organ egzekucyjny uzyska dokonując zbycia przedmiotu zaskarżonej czynności. Na etapie postępowania rozpoznawczego, co najwyższej można ustalić cenę wywołania, która stanowi ¾ sumy oszacowania (art. 965 k.p.c.). Praktyka przebiegu postępowania egzekucyjnego z nieruchomości w żadnym razie nie może dać podstaw do przyjęcia, że cena uzyskana z egzekucji będzie odpowiadać cenie oszacowania. Brak jest zatem instrumentów do jednoznacznego ustalania, czy zaskarżona czynności, mimo że na jej skutek dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (tak definicja pokrzywdzenia z art. 527 § 2 k.c.) i tak nie doprowadziła do pokrzywdzenia wierzycieli, ponieważ istniejące obciążenia przewyższają wartość nieruchomości.
To czy uzyskana cena pozwoli lub też, z uwagi na istnienie uprzywilejowanych wierzytelności, nie pozwoli na zaspokojenie wierzycieli, którzy poszukują ochrony w skardze pauliańskiej, może zostać ustalone dopiero po zakończeniu licytacji nieruchomości. Tymczasem przyjęcie za słuszne prezentowane ww. poglądu pozbawia wierzycieli ochrony – szansy na uzyskanie zaspokojenia.
Po drugie, przepis art. 527 § 2 k.c. który definiuje niewypłacalność dłużnika (na skutek czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności) koncentruje się na niewypłacalności dłużnika a nie niemożliwego do ustalenia na tym etapie postępowania zakresu w jakim wierzyciel uzyskałby zaspokojenie, gdyby nie dokonano zaskarżonej czynności.
Po trzecie, przyjęcie za słuszne poglądów wyrażone w ww. orzeczeniach prowadziłoby do obejścia przepisów o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, czyniąc ochronę przyznana wierzycielowi zupełnie iluzoryczną. Wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską najpóźniej w terminie 5 lat od dokonania czynności (art. 534 k.c.). Termin, o którym mowa jest terminem zawitym do wytoczenia powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną a nie terminem do wykonania wierzytelności podlegającej ochronie – roszczenie przedawni się wg. zasad ogólnych (art. 125 k.c.). Przy założeniu, że termin przedawnienia może być przerywany wielokrotnie, w istocie brak jest terminu wykonania zobowiązania stwierdzonego w tytule wykonawczym.
Obciążenie nieruchomości hipotekami o sumie przewyższającej wartości nieruchomości wg. stanu z chwili orzekania o zasadności skargi pauliańskiej czy też wg. stanu z chwili dokonania czynności w żaden sposób nie przesadza o bezskuteczności egzekucji, która może być prowadzona w przyszłości. Uwzględnienie skargi pauliańskiej ma stworzyć możliwość prowadzenia egzekucji w przyszłości, która to możliwość jest limitowana wyłącznie ustaniem zaskarżalności wierzytelności stwierdzonej w tytule (przedawnieniem).
Może zdarzyć się tak, że osoba trzecia, która nabyła rzecz obciążoną hipotekami będzie spłacać zabezpieczone nimi wierzytelności. Na chwilę upływu 5 letniego terminu do zaskarżenia czynności, wierzytelności hipoteczne nie będą jeszcze spłacone, ale mogą być spłacone w terminie późniejszym. Przyjęcie za słuszny pogląd Sądu Najwyższego oznaczałoby, że wierzyciel jest pozbawiany jakiejkolwiek ochrony w przypadku, gdy przedmiotem czynności jest nieruchomości obciążona hipotekami o wartości przewyższającej wartość nieruchomości. Jeśli oceniać stan niewypłacalności na chwilę orzekania w sposób wskazany przez Sąd Najwyższy, powództwo wierzyciela powinno być oddalone, w późniejszym zaś okresie gdy osoba trzecia spłaci zabezpieczone wierzytelności, wierzyciel nie będzie mógł wystąpić ze skargą pauliańską z uwagi na upływ terminu, o którym mowa w przepisie art. 534 k.c.
Jak już wyżej wskazano orzeczenie ze skargi pauliańskiej ma jedynie stworzyć możliwość prowadzenia egzekucji w przyszłości. W przyszłości może powstać taka sytuacja, w której hipoteki wygasną, co umożliwi wierzycielowi zaspokojenie swej wierzytelności. Przepis art. 534 k.c. nie wskazuje terminu do wszczęcia egzekucji, lecz termin do zaskarżenia czynności. Nie można zatem twierdzić, że stan z chwili orzekania o skardze pauliańskiej przesądza o skuteczności egzekucji.
W sprawie, na gruncie której Sąd powziął powyższe rozważania, dłużniczka (na której ciążył obowiązek zapłaty na rzecz powodów) przeniosła na swojego syna (pozwanego) nieruchomość obciążoną hipotekami. Po przeniesieniu własności pozwany spłacał wierzytelności zabezpieczone hipotekami. W odpowiedzi na pozew pozwany podniósł, że powództwo jest bezzasadne z uwagi na to, że w toku postępowania egzekucyjnego pozwani i tak nie uzyskaliby zaspokojenia z uwagi na istniejące obciążenia, które uprzywilejowują wierzyciela hipotecznego. Na skutek oddalenia powództwa powodowie w przyszłości nie mogliby zatem ponownie wystąpić ze skargą pauliańską z uwagi na upływ zawitego terminu do wystąpienia z takim żądaniem (art. 534 k.c.). Tymczasem po oddaleniu powództwa i upływie terminu (art. 534 k.c.) pozwany nadal mógłby spłacać zabezpieczone hipoteką wierzytelności, powodując w przyszłości wygaśniecie obciążeń. A zatem zdaniem Sądu, po zakończeniu postępowania nic nie stałoby na przeszkodzie by ponownie realizować zabezpieczone wierzytelności definitywnie pozbawiając powodów możliwości zaspokojenia (pozwany nabywca uzyskałby nieruchomości, podczas gdy wierzytelność powodów nie zostałaby zaspkojona).
Pozew poprzedzało poprzedzenie bezskutecznej egzekucji. Nieruchomości, będąca przedmiotem zaskarżonej czynności, została wydzierżawiona na 30 lat. – w świetle treści art. 1002 k.p.c. ogranicza to atrakcyjność nabycia nieruchomości. W takim bowiem przypadku potencjalny nabywca będzie mógł korzystać z nieruchomości i pobierać z niej pożytki najwcześniej po upływie okresu wypowiedzenia dzierżawy.
Skarga pauliańska a zarzut potrącenia
Spowodowanie niemożności zwolnienia się z długu przez wierzyciela (powoda ze skargi pauliańskiej) poprzez potrącenie swojej wierzytelności w stosunku do swojego dłużnika – należy traktować jako pokrzywdzenie, skoro prowadzi do utrzymania niekorzystnego dla wierzyciela położenia, naruszając jego interes. Należy jednak dokonać ustaleń, czy powód złożył oświadczenie o potrąceniu swojej wierzytelności z wierzytelnością, która przysługiwała jego dłużnikowi, a jeżeli tak, to wobec kogo.
Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym (498 k.c.). Dłużnikowi przysługują przeciwko nabywcy wierzytelności wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 kc).
Możliwość złożenia zarzutu potrącenia (art. 513 § 1 w związku z art. 498 k.c.) stanowi również formę ochrony interesów wierzyciela cedenta (przelewającego swoje prawa na inny podmiot).
Skuteczność potrącenia (art. 499 k.c.) powstaje z chwilą złożenia oświadczenia drugiej stronie, co zgodnie z art. 61 § 1 k.c., oznacza dotarcie oświadczenia o potrąceniu do adresata, w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią. Wybór środka ochrony w drodze skargi paulińskiej, czy zarzutu potrącenia, spełniającego przesłanki przewidziane w powyższych przepisach, należy do wierzyciela, jednak efektywne skorzystanie z jednego z nich, powoduje negatywne konsekwencje dla możliwości zgłoszenia drugiego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2014 r. Sygn. akt I CSK 33/14).
Wartość przedmiotu sporu w sprawie ze skargi pauliańskiej
Problem ustalania wartości przedmiotu sporu w sprawach ze skargi pauliańskiej jest w orzecznictwie różnie rozstrzygany, w tej kwestii zaś przewijają się w nim dwa poglądy. Zgodnie z pierwszym z nich, w sprawie dotyczącej skargi pauliańskiej wartość przedmiotu sporu powinna być określona jako kwota równa wierzytelności powoda, która ma być chroniona skargą (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 stycznia 2007 roku, sygn. akt IV CZ 105/06, LEX nr 258555).
Zgodnie natomiast z drugim – w sprawie o roszczenie przewidziane w art. 527 k.c. dla oznaczenia wartości przedmiotu sporu miarodajne są dwie wartości: albo wartość tego, co na skutek zaskarżonej czynności z majątku dłużnika wyszło lub do niego nie weszło, albo wysokość wierzytelności wraz z zaległymi należnościami ubocznymi za czas poprzedzający wniesienie pozwu w zależności od tego, która z tych wielkości jest niższa – powód bowiem nie uzyska przecież z egzekucji przeniesionych składników majątkowych kwoty większej niż ich rzeczywista wartość (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 maja 2008 roku, sygn. akt II CZ 25/08, LEX nr 420391, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie w postanowieniu z dnia 24 sierpnia 2012 roku, sygn. akt I ACz 471/12, LEX nr 1216355, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2005 r. Sygn. akt II CK 412/04, Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyrok z dnia 3 listopada 2016 roku, Sygn. akt I ACz 1862/16).
Innymi słowy wartość przedmiotu sporu nie może przekraczać wartości tego, co skutkiem zaskarżonej czynności wyszło z majątku dłużnika (lub do niego nie weszło), przy czym najwyższą jej granicę stanowi wysokość wierzytelności wierzyciela (podobnie M. Sychowicz, komentarz do art. 531 kc w: J. Gudowski [red.] Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania, Lex/el.).
Nie można zaś przyjąć, że wartość przedmiotu sporu w sprawie ze skargi pauliańskiej równa się w każdym wypadku wartości składnika majątkowego, który na skutek zaskarżonej czynności wyszedł z majątku dłużnika, mogłoby to bowiem prowadzić do sytuacji, w której powód zmuszony jest ponieść opłatę sądową od pozwu w wysokości zbliżonej do przysługującej mu względem dłużnika wierzytelności, której ochronie ma służyć skarga oparta na art. 527 k.c. (tak: Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyrok z dnia 3 listopada 2016 roku, Sygn. akt I ACz 1862/16).
Koszty zastępstwa procesowego w sprawie ze skargi pauliańskiej
Koszty zastępstwa procesowego w sprawie ze skargi pauliańskiej ustalone na podstawie przepisów § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 r.
Zaspokojenie się wierzyciela z majątku osoby trzeciej
W razie odpłatnej czynności podlegającej względnemu ubezskutecznieniu obowiązek osoby trzeciej, polegający na umożliwieniu wierzycielowi zaspokojenia się z jej majątku w zakresie w jakim byłoby to skuteczne w stosunku do dłużnika gdyby ten nie pozbył się swego majątku lub nie zrezygnował z jego powiększenia, znajduje uzasadnienie zarówno w koncepcji czynu niedozwolonego (art. 415 k.c.) jak i w koncepcji bezpodstawnego wzbogacenia (art. 409 k.c.).
Osoba trzecia działająca w złej wierze może być postrzegana jako współwinna wyrządzenia wierzycielowi szkody przez udaremnienie mu możliwości zaspokojenia się z majątku dłużnika, względnie jako wzbogacona w stosunku do wierzyciela bezpodstawnie jego kosztem o przedmiot lub wartość, która, jako służące pokrzywdzeniu wierzyciela, nie powinny były znaleźć się w jej majątku i ze zwrotem których powinna się liczyć (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2005 r. Sygn. akt II CK 412/04).
Wyzbycie się przez osobę trzecią korzyści uzyskanej kosztem wierzyciela a skarga pauliańska
Wyzbycie się przez osobę trzecią przejętego przedmiotu lub wartości niczego w kwestii jej odpowiedzialności nie zmienia. Wprawdzie zaspokojenie się wierzyciela w wyniku egzekucji skierowanej do majątku osoby trzeciej nie jest w takiej sytuacji możliwe ale oznacza to jedynie niemożność skorzystania przez wierzyciela z określonego sposobu przymuszenia osoby trzeciej do wyrównania straty wynikłej z pozbawienia wierzyciela możności egzekwowania wierzytelności od dłużnika. Nie oznacza natomiast, że osoba trzecia zostaje zwolniona z odpowiedzialności wobec wierzyciela. Po zbyciu przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem osoba trzecia nie przestaje być współsprawcą szkody wierzyciela ani nie może się zasłaniać zarzutem, że nie jest już wzbogacona.
Szkoda, która powstała m.in. w wyniku jej nagannego działania nadal istnieje i nadal osoba trzecia znajduje się w sytuacji, o której mowa w art. 409 k.c. in fine (Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu).
Sprawia to, ze wierzyciel może poszukiwać ochrony przed niewypłacalnością dłużnika przez bezpośrednie żądanie zasądzenia od osoby trzeciej sumy jaką by pozyskał w wyniku egzekucji prowadzonej z majątku dłużnika. Warunkiem sine qua non jest w tym przypadku uprzednie uzyskanie przez wierzyciela prawomocnego wyroku, w którym czynność prawna osoby trzeciej z dłużnikiem zostanie uznana wobec niego za bezskuteczną. Wyrok taki ma charakter konstytutywny i nie może go zastąpić przesłankowe ustalenie bezskuteczności w procesie przeciwko osobie trzeciej o zapłatę.
Z powyższego wynika, że osoba trzecia, która przez czynność prawną z dłużnikiem dokonaną w złej wierze w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. uzyskała korzyść majątkową, a następnie korzyść tę zbyła, nie tylko może być pozwana przez wierzyciela pauliańskiego, ale wręcz musi być pozwana i musi zostać wydany przeciwko niej prawomocny wyrok zasądzający na zapłatę, jeśli wierzyciel zamierza urealnić swoją do dłużnika wierzytelność z majątku osoby trzeciej.
W każdym razie, mimo pozbycia się przez osobę trzecią przedmiotu czynności prawnej z dłużnikiem nie przestaje ona być wobec wierzyciela odpowiedzialna za to, że wierzyciel nie mógł się zaspokoić z majątku dłużnika. Odpowiedzialność ta może przybrać formę znoszenia przez osobę trzecią egzekucji z jej majątku na zaspokojenie wierzyciela (taka sytuacja została wyraźnie unormowana w art. 532 k.c.), ale może też wyrażać się w formie zapłaty przez osobę trzecią odpowiedniej kwoty, która – w razie odmowy może być przedmiotem dochodzenia przed sądem na podstawie art. 415 k.c. lub art. 409 k.c., a następnie egzekucji z majątku osoby trzeciej (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2005 r. Sygn. akt II CK 412/04).
Podobny pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z dnia 30.IX.2004 r., IV CK 30/04 (nie publ.). Wierzyciel występujący ze skargą pauliańską nie ma obowiązku wskazania sposobu w jaki zamierza skorzystać z wyroku uwzględniającego powództwo. Uprawnienie do egzekucji z majątku osoby trzeciej wynika wprost z ustawy (art. 532 k.c.). Co do żądania zapłaty to nie ma przeszkód aby wierzyciel, obok zaskarżenia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią, wystąpił przeciwko osobie trzeciej także o zasądzenie na jego rzecz odpowiedniej kwoty. Może też z powołaniem się na prawomocny wyrok uwzględniający powództwo o ubezskutecznienie wytoczone przeciwko osobie trzeciej wystąpić z odrębnym powództwem o zapłatę.
Jak to wyżej wskazano, pierwszy z wymienionych przepisów przewiduje jeden ze sposobów wykorzystania przez wierzyciela wyroku uwzględniającego skargę pauliańską; w całokształcie stosunków materialno-prawnych pomiędzy wierzycielem i osobą trzecią powstałych w wyniku orzeczenia sądu o bezskuteczności jest to sposób szczególny ale nie jedyny. Co do art. 531 § 2 k.c. natomiast, to już z samego brzmienia tego przepisu wynika, że korzystanie z niego jest prawem wierzyciela, które nie unicestwia prawa pozywania osoby trzeciej (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3 lutego 2005 r. Sygn. akt II CK 412/04).
Czynności prawna dokonana przez dłużnika z jednym tylko z wierzycieli z naruszeniem praw pozostałych wierzycieli
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się że art. 527 k.c. ma zastosowanie również do czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z jednym tylko z wierzycieli, jeżeli jest to czynność naruszająca wynikającą z ustawy lub umowy kolejność zaspokajania wierzycieli. Dłużnik nie może bowiem dowolnie dokonać uprzywilejowania niektórych spośród jego wierzycieli kosztem pozostałych (tak: wyroki Sądu Najwyższego: dnia 12 grudnia 2001 r., III CKN 496/00, niepublikowany oraz z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 299/01, niepublikowany).
Co do zasady, czynność prawna dłużnika będąca wykonaniem zobowiązania nie jest jednak objęta zakresem skargi pauliańskiej, nie ma zatem podstaw do zaskarżenia takiej czynności dokonanej przez dłużnika z jednym tylko z wierzycieli. Dłużnik ma bowiem obowiązek spełnić świadczenie, a w razie wielości wierzycieli ma prawo dokonać swobodnego wyboru wierzyciela, którego spłaci i z tego tytułu nie można czynić mu zarzutu, że pokrzywdził pozostałych (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2018 r., Sygn. akt I CSK 393/17).
W szczególności w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2005 r., II CK 225/05 (niepublikowany) wskazano, że skarga z art. 527 § 1 k.c. nie może mieć zastosowania do czynności prawnej dłużnika polegającej na spełnieniu świadczenia wobec wierzyciela, nawet gdyby ta czynność prowadziła do pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli. Dłużnik ma bowiem obowiązek spełnić świadczenie i nie można czynić mu zarzutu z wypełnienia tego obowiązku.
Podkreślono jednak, że dotyczy to tylko takiej spłaty długu, która ściśle odpowiada zobowiązaniu zarówno pod względem rodzaju świadczenia, jak i sposobu oraz terminu spłaty. Jeżeli natomiast dłużnik na podstawie porozumienia z wierzycielem zaspokaja go w inny sposób, niż przewidywała to pierwotna umowa, nie ma przeszkód do objęcia takiej czynności skargą z art. 527 § 1 k.c., jeżeli doprowadziła ona do pokrzywdzenia pozostałych wierzycieli.
Jeżeli zatem dłużnik, który nie dysponuje gotówką umożliwiającą spłatę zobowiązania pieniężnego, zawiera z wierzycielem umowę cesji swoich wierzytelności, która prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania, to nie jest to zwykłe spełnienie świadczenia, jest to zmiana pierwotnego świadczenia, która, jeśli usuwa z majątku dłużnika aktywa w postaci jego wierzytelności i uniemożliwia innym wierzycielom zaspokojenie się z nich, może być przedmiotem skargi z art. 527 k.c. Analogiczne do wyżej przedstawionego stanowisko zostało przyjęte m.in. w wyrokach Sądu Najwyższego: z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 299/01 (niepublikowany) oraz z dnia 21 marca 2014 r., IV CSK 393/13 (niepublikowany).
W wyroku z dnia 23 listopada 2005 r., II CK 225/05 Sąd Najwyższy zastrzegł, że wprawdzie dłużnik ma co do zasady prawo wyboru wierzyciela, którego chce spłacić, skoro przy wielości wierzycieli przepisy nie przewidują szczególnej kolejności ich spłacania i sam fakt wyboru jednego z nich i spłacenie jego wierzytelności, nie może być przedmiotem zarzutu z art. 527 § 1 k.c., to jednak w niektórych sytuacjach przepis ten będzie miał jednak zastosowanie. Będzie tak między innymi wtedy, gdy dłużnik dokonał wyboru wierzyciela w sposób arbitralny, prowadzący do uprzywilejowania go, kosztem pozostałych, w okolicznościach, które wskazują na rychłą możliwość ogłoszenia upadłości dłużnika i wyprowadzanie z jego majątku istotnych składników, co może prowadzić do niemożności zaspokojenia się wierzycieli z przyszłej masy upadłości. W stanie faktycznym, na kanwie którego zapadło to orzeczenie, doszło do ogłoszenia upadłości dłużnika, który dokonał czynności prawnej zaskarżonej skargą paulińską.
Sąd Najwyższy zwrócił więc uwagę na konieczność oceny, czy zaskarżona czynność narusza kolejność zaspokajania wierzycieli obowiązującą w postępowaniu upadłościowym, a więc, czy spłacony wierzyciel korzystałby w tym postępowaniu z takiego samego pierwszeństwa i byłby tak samo zaspokojony, gdyby do zaskarżonej czynności nie doszło (tak: m.in. wyrok Sądu Najwyższego: z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 299/01, niepublikowany). Podobne stanowisko zostało zajęte także w wyrokach Sądu Najwyższego: z dnia 23 lipca 2003 r., II CKN 299/01 (niepublikowany), z dnia 5 lipca 2007 r., II CSK 118/07, (BICSN 2008, nr 12, s. 52), z dnia 20 października 2011 r., IV CSK 39/11 (OSNC-ZD 2012, nr D, poz. 90), z dnia 9 stycznia 2013 r., III CSK 114/12 (niepublikowany), z dnia 21 marca 2014 r., IV CSK 393/13 (niepublikowany) oraz z dnia 8 października 2014 r., II CSK 762/13 (niepublikowany).
Skarga pauliańska a wykonanie uprzednio zaciągniętego zobowiązania przez dłużnika
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2017 r., I CSK 369/16 (BSN 2017, nr 12, s. 11) rozważany problem prawny dotyczył sytuacji, w której doszło do wykonania zobowiązania – poprzez ustanowienie odrębnej własności lokalu a następnie przeniesienie jego własności – wynikającego z umowy przygotowawczej (przedwstępnej, deweloperskiej). W orzeczeniu tym przyjęto, że powództwo pauliańskie może mieć zastosowanie do czynności prawnych o charakterze rozporządzającym przedsiębranych w wykonaniu uprzednio zaciągniętego zobowiązania, a więc m.in. takich, które zostały dokonane w następstwie wykonania m.in. umowy przedwstępnej.
Dla oceny tej czynności w razie jej zaskarżenia akcją paulińską istotne znaczenie ma to, czy czynność rozporządzająca została dokonana w wykonaniu umowy przygotowawczej o silniejszym, czy słabszym skutku.
W razie zawarcia umowy o silniejszym skutku jest ona źródłem podlegającego dochodzeniu przed sądem roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, ponieważ tylko taka umowa nie pozostawia dłużnikowi wyboru co do wywołania skutku rzeczowego krzywdzącego wierzycieli. Natomiast skrępowanie swobody dłużnika jest mniej intensywne w przypadku umowy przygotowawczej o słabszym skutku, która nie jest źródłem takiego roszczenia, a może pociągać za sobą jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą. W tym przypadku oznacza to, że zawierając umowę w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy przygotowawczej o słabszym skutku, dłużnik świadczy w istocie więcej, niż jest mu nakazane pod rygorem przymusu państwowego. Spełnia bowiem zobowiązanie, które w aspekcie realnego wykonania ma niejako charakter niezupełny (naturalny).
Świadcząc więcej, dokonuje istotnego dla wierzycieli wyboru, który powinien podlegać odrębnej ocenie z punktu widzenia przesłanek skargi pauliańskiej. Sytuacja jest wówczas zbliżona do przypadku, w którym zamiast uzgodnionego umową świadczenia pieniężnego dłużnik świadczy – tytułem datio in solutum, która to czynność podlega co do zasady odrębnemu zaskarżeniu skargą paulińską.
Stanowisko wyrażone w powołanym wyżej wyroku zostało podzielone także w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2017 r., I CSK 38/17 (BSN 2017, nr 12, s. 12), zgodnie z którym czynność prawna stanowiąca wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy przygotowawczej (np. umowy przedwstępnej, umowy deweloperskiej) może być przedmiotem zaskarżenia skargą paulińską.
W takim przypadku należy zbadać, jakie roszczenia przysługiwały wierzycielowi dłużnika, który dokonał czynności prawnej zaskarżonej skargą paulińską w wykonaniu umowy przygotowawczej, tj. czy roszczenie o zawarcie umowy właściwej, czy tylko roszczenie odszkodowawcze. Jeżeli z umowy zobowiązującej – z uwagi na jej formę – nie przysługiwało roszczenie o dokonanie czynności prawnej o skutku rzeczowym, a jedynie roszczenie odszkodowawcze, to aktualne staje się rozważenie, czy spełnienie na rzecz wierzyciela świadczenia o skutku rzeczowym nie łączyło się z arbitralnym naruszeniem interesów pozostałych wierzycieli.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2018 r. Sygn. akt I CSK 393/17 uznał, iż okoliczność, że czynność prawna dłużnika polegająca na ustanowieniu odrębnej własności lokalu i przeniesienia jego własności jest dokonana w następstwie wykonania wcześniej zawartej umowy przedwstępnej nie wyłącza możliwości skutecznego jej zaskarżenia skargą pauliańską.
Dla oceny, czy taka czynność prawna została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela, który wytoczył powództwo na podstawie art. 527 k.c., istotne znaczenie ma to, czy dokonując takiej czynności dłużnik zaspokoił roszczenie rzeczowe przysługujące wierzycielowi z umowy przedwstępnej. Jeżeli wierzycielowi dłużnika nie przysługiwało roszczenie o charakterze rzeczowym, a jedynie roszczenia o charakterze pieniężnym, w tym roszczenie odszkodowawcze, których mógł skutecznie dochodzić od dłużnika, sytuacja z punktu widzenia wierzyciela, który wytoczył powództwo pauliańskie, jest zbliżona do tej, w której dłużnik umówione świadczenie spełnia za zgodą wierzyciela poprzez inne świadczenie (datio in solutum).
W takim przypadku należy więc ocenić przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej dłużnika, czy czynność taka została dokonana z pokrzywdzeniem innych wierzycieli.
Naruszenie interesu wierzyciela przez dłużnika zagrożonego upadłością
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2018 r. Sygn. akt I CSK 393/17 wskazał, że należy wyłączyć możliwość swobodnego wyboru przez dłużnika wierzyciela, którego zaspokoi w sytuacji, w której dłużnik znajduje się w położeniu majątkowym uzasadniającym ze względu na jego status prawny wszczęcie wobec niego odpowiedniego postępowania upadłościowego, czy sanacyjnego – których celem jest zazwyczaj zaspokojenie wierzycieli według kolejności i proporcji ustalonej w odpowiednich, regulujących te postępowaniach, ustawach – gdy przepisy te przewidują obowiązek zgłoszenia przez samego dłużnika wniosku o otwarcie wobec niego odpowiedniego takiego postępowania.
Sąd Najwyższy zauważył, że takie zachowanie jest penalizowane przez prawo karne. Zgodnie bowiem z art. 302 § 1 kk, kto, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Nie jest prawidłowe stanowisko negujące możliwość wystąpienia stanu pokrzywdzenia powoda z tej tylko przyczyny, iż dokonana przez jego dłużnika czynność o skutku rzeczowym odpowiadała treści zobowiązania wynikającego z treści zawartej przez dłużnika z jednym z wierzycieli (pozwanymi) umowy przedwstępnej, a tym samym w takim zachowaniu – wobec braku występowania pierwszeństwa w zaspokajaniu wierzytelności – nie można upatrywać działania prowadzącego do pokrzywdzenia powoda.
