Przejdź do treści
Adwokat Kraków » Blog prawny » Prawo cywilne

Odstąpienie od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc

 

Zgodnie z art. 644 Kodeksu cywilnego, dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Z uwagi na brzmienie art. 656 § 1 kc w treści: do skutków opóźnienia się przez wykonawcę z rozpoczęciem robót lub wykończeniem obiektu albo wykonywania przez wykonawcę robót w sposób wadliwy lub sprzeczny z umową, do rękojmi za wady wykonanego obiektu, jak również do uprawnienia inwestora do odstąpienia od umowy przed ukończeniem obiektu stosuje się odpowiednio przepisy o umowie o dzieło – przepis art. 644 kc znajduje także zastosowanie do umowy o roboty budowlane.

 

Skutek odstąpienia od umowy o roboty budowlane na gruncie art. 644 kc

Na gruncie stosowania art. 644 kc zarysował się w orzecznictwie spór, czy odstąpienie od umowy na podstawie powołanego przepisu ma skutek wsteczny, czy jedynie skutek na przyszłość

Za pierwszą koncepcją opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 października 1998 r., sygn. akt II CKN 5/98 (OSNC 1999, Nr 3, poz. 62), przyjmując, że odstąpienie od umowy znosi stosunek prawny ex tunc. Pogląd ten nie został jednak zaaprobowany w późniejszym orzecznictwie, Sąd Najwyższy bowiem – poczynając od wyroku z dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 365/00 – jednolicie przyjmował, że odstąpienie od umowy na podstawie art. 644 k.c. wywiera skutek ex nunc.

 

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16 podzielił stanowisko, że odstąpienie od umowy przewidziane w art. 644 k.c. odbiega od klasycznej konstrukcji, według której w razie wykonania prawa do odstąpienia następuje zniesienie skutków prawnych z mocą wsteczną, czyli umowę uważa się za niezawartą (art. 395 § 2 zd. pierwsze k.c.). Różnica sprowadza się przede wszystkim do konieczności zapłaty umówionego wynagrodzenia za nieukończone dzieło. Skoro zaś zamawiający zapłaci wynagrodzenie należne przyjmującemu zamówienie, to przysługuje mu prawo żądania wydania nieukończonego dzieła. Podstawę tych świadczeń może stanowić tylko zawarta przez strony umowa. Oznacza to, że odstąpienie od umowy przez zamawiającego nie niweczy całego stosunku zobowiązaniowego, lecz działa tylko na przyszłość.

 

Porównanie skutku odstąpienia od umowy o roboty budowlane na gruncie art. 644 kc i art. 491 § 2 kc

Odstępując od poglądu wyrażonego w wyroku z dnia 14 października 1998 r., II CKN 5/98, Sąd Najwyższy podkreślił, że od reguły, zgodnie z którą odstąpienie od umowy wywiera zazwyczaj skutek ex tunc istnieją wyjątki, czego przykładem jest art. 491 § 2 k.c. Według tego przepisu, jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, druga strona może złożyć oświadczenie o odstąpieniu co do tej części świadczenia. W takim wypadku odstąpienie jedynie modyfikuje treść stosunku zobowiązaniowego.

Druga strona, zgodnie z art. 491 § 2 k.c., może też złożyć oświadczenie o odstąpieniu co do całej reszty niespełnionego świadczenia, a więc także w odniesieniu do tej jego części, która nie jest jeszcze wymagalna. W tym zakresie odstąpienie działa jedynie na przyszłość, jak wypowiedzenie.

 

Sąd Najwyższy podkreślił, że regulacja zawarta w art. 644 k.c. jest podyktowana interesem zamawiającego, jednak chronione muszą być również interesy przyjmującego zamówienie i dlatego powinien on otrzymać od zamawiającego umówione wynagrodzenie, pomniejszone o to, co ewentualnie zaoszczędził nie kończąc dzieła. W konsekwencji Sąd Najwyższy przyjął, że odstąpienie dokonane na podstawie art. 644 k.c. działa – podobnie jak odstąpienie częściowe w drugiej z sytuacji opisanych w art. 491 § 2 k.c. – jedynie na przyszłość.

W odniesieniu do przeszłości umowa pozostaje w mocy i stanowi podstawę zapłaty umówionego wynagrodzenia przyjmującemu zamówienie, wydania zamawiającemu nieukończonego dzieła, a – w razie wcześniejszego oddania części dzieła – uzasadnia pozostanie tej części dzieła u zamawiającego.

 

Przytoczone stanowisko uzyskało aprobatę w doktrynie i było jednolicie przyjmowane w późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. akt II CKN 1334/00, z dnia 22 maja 2003 r., sygn. akt II CKN 367/02, z dnia 17 grudnia 2003 r., sygn. akt IV CK 294/02 i z dnia 25 kwietnia 2014 r., sygn. akt II CSK 380/13, z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16).

 

Moment zapłaty wynagrodzenia przy odstąpieniu od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc

Przepis art. 644 kc jest odpowiednikiem art. 496 nieobowiązującego już kodeksu zobowiązań, od którego różni się jedynie ujęciem redakcyjnym. W obu przepisach ustawodawca przyznał zamawiającemu prawo swobodnego odstąpienia od umowy, które można wykonać „w każdej chwili” dopóty, dopóki dzieło nie zostało ukończone. W art. 644 k.c. wskazał, że zamawiający może od umowy odstąpić „płacąc umówione wynagrodzenie”, a w art. 496 k.z. była mowa o odstąpieniu od umowy „za zapłatą umówionego wynagrodzenia”.

Zarówno pod rządem art. 496 k.z., jak i art. 644 k.c. w orzecznictwie utrwalił się pogląd, że zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia od umowy. Oświadczenie zamawiającego o odstąpieniu jest więc skuteczne pomimo braku równoczesnej zapłaty wynagrodzenia, natomiast przyjmującemu zamówienie przysługuje w takim wypadku roszczenie o zapłatę umówionego wynagrodzenia, pomniejszonego o to, co oszczędził z powodu niewykonania dzieła (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1964 r., sygn. akt II CR 417/63, OSNCP 1964, Nr 11, poz. 240, z dnia 26 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 365/00, OSNC 2001, Nr 10, poz. 154, z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. akt II CKN 1334/00, nie publ., z dnia 22 maja 2003 r., sygn. akt II CK 367/02, nie publ., z dnia 17 grudnia 2003 r., sygn. akt IV CK 294/02, nie publ. i z dnia 25 kwietnia 2014 r., sygn. akt II CSK 380/13, nie publ., z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16).

 

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 grudnia 2002 r., sygn. akt II CKN 1334/00 wyraził zdanie, że z przepisu art. 644 k.c. wynika, że odstępujący od umowy winien jednocześnie (wraz ze złożeniem oświadczenia) zapłacić wynagrodzenie. Ma to jednak znaczenie na przykład z punktu widzenia wymagalności, ale nie oznacza uzależnienia skuteczności oświadczenia od jednoczesnej zapłaty. Jeżeli bowiem zamawiający nie zapłaci wynagrodzenia wraz ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu, to oświadczenie wywrze skutek, a wykonującemu dzieło (roboty budowlane) będzie przysługiwało roszczenie o zapłatę wynagrodzenia. Uogólniając, jednoczesna zapłata wynagrodzenia nie stanowi warunku prawnego odstąpienia od umowy na podstawie art. 644 k.c.

Prawidłowość takiego sposobu rozumienia omawianego przepisu jest wyraźnie widoczna w okolicznościach przywołanej sprawy sygn. akt II CKN 1334/00 . Ustalono tam, że umowa została „zerwana”  przez inwestora, i to z przyczyn leżących po jego stronie (czemu dał jasno wyraz w swoim oświadczeniu), ale wobec tego, że nie zapłacił jednocześnie wynagrodzenia, powód miałby zostać pozbawiony roszczenia o wynagrodzenie poprzez wyłączenie zastosowania art. 644 k.c.

 

Niewywiązanie się z obowiązku, związanego ze skorzystaniem ze szczególnej możliwości nieskrępowanego żadnymi warunkami odstąpienia od umowy, przynosiłoby nielojalnemu kontrahentowi korzyść polegającą na niemożności domagania się przez wykonawcę zapłaty wynagrodzenia na podstawie art. 644 k.c. Konsekwencją tego byłoby postawienie wykonującego dzieło (roboty budowlane) w sytuacji znacznie mniej korzystnej, bo wymagającej wykazywania powstania szkody, ze wszystkimi jej przesłankami, podczas gdy w wypadku wynagrodzenia, ciężar wykazania tego, co zostało „oszczędzone”, a zatem pomniejszać będzie należne wynagrodzenie, obciąża zamawiającego.

Odmienne stanowisko prowadziłoby do konkluzji, że wszystkie negatywne skutki tego, że w trakcie wykonywania umowy zamawiający „rozmyślił się”, uchybiając zasadzie dochowywania umów, w istocie powodowałyby obciążenie tej strony umowy, która ze swoich obowiązków się wywiązywała.

 

Wysokość wynagrodzenia należnego wykonawcy przy odstąpieniu inwestora od umowy o roboty budowlane na gruncie art 644 kc

Jak wspomniano, rozwiązanie z art. 644 k.c. jest szczególnego rodzaju konstrukcją prawną odstąpienia, zakładającą konieczność zapłaty umówionego wynagrodzenia za nieukończone dzieło jako świadczenia należnego w rozumieniu przepisu o bezpodstawnym wzbogaceniu z możliwością jedynie odliczenia oszczędności.

Niewątpliwie przyjmujący zamówienie może dochodzić od zamawiającego wynagrodzenia w wysokości ustalonej i historycznie potwierdzonej marży zysku, jaką dotychczas osiągał w tego rodzaju umowach, a także domagać się pokrycia wydatków z tytułu rzeczywiście poniesionych kosztów na cele realizacji umowy (tak: Grzegorz Kozieł w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, pod red. A. Kidyby LEX, 2014 oraz Agnieszka Damasiewicz – Umowa o roboty budowlane z wzorami, LexisNexis 2010, oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 29 lipca 2016 r., sygn. akt I ACa 1409/15).

 

Wysokość wynagrodzenia koniecznego do zapłaty na rzecz wykonawcy przy odstąpieniu od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc a podatek VAT

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 29 lipca 2016 r., sygn. akt I ACa 1409/15 uznał, że na kanwie rozpatrywanej sprawy okoliczność, iż należne wykonawcy wynagrodzenie obejmowało  także podatek VAT , wynikało z samej treści umowy łączącej strony, gdyż stosownie do treści jej postanowień: „wynagrodzenie to mogło ulec zmianie w przypadku zamiany stawki podatku VAT”. Wynagrodzenie to obejmowało wszelkie koszty związane z wykonaniem umowy. Kwota uzgodnionego wynagrodzenia odpowiadała pozycjom kosztorysu i oferty, wśród których znajdował się również zaplanowany przez powoda (wykonawcę) 16% zysk wraz z 22% podatkiem VAT.

Roszczenie z art. 644 k.c. nie ma charakteru odszkodowawczego (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 września 2013 r., I ACa 496/13, Lex nr 1394195). Ustawodawca posłużył się w tym przepisie pojęciem „umówionego wynagrodzenia”, które uzasadniania operowanie świadczeniem jako ekwiwalentem, a nie jego surogatem, czy też zryczałtowanym odszkodowaniem. Tylko czynność jaką jest otrzymanie odszkodowania nie jest czynnością podlegającą opodatkowaniem VAT (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 2 września 2015 r., sygn. I ACa 220/15, Lex nr 1950654). Natomiast rekompensata za przedterminowe rozwiązanie kontraktu jest z nim integralnie związana i trzeba od niej uiścić podatek VAT, jeśli umowa jest opodatkowana tym podatkiem (tak: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 7 lutego 2014 r., sygn. akt I FSK 1664/12, Lex nr 1421721).

 

Roboty budowlane na podstawie art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług są usługami w rozumieniu tej ustawy i na podstawie art. 5 ust. 1 pkt 1 podlegają opodatkowaniu podatkiem VAT. Wskazane w art. 5 ust. 1 ustawy czynności podlegają opodatkowaniu niezależnie od tego, czy zostały wykonane z zachowaniem warunków oraz form określonych przepisami prawa. Generalnie z art. 15 ust. 1 i art. 5 ust. 2 ustawy wynika, że opodatkowaniu podlegają wszystkie czynności wykonywane w ramach działalności gospodarczej niezależnie od ich causa w rozumieniu prawa cywilnego. Rozliczenia związane z umową o roboty budowlane podlegają VAT (tak: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 czerwca 2014 r., sygn. akt I FSK 981/13, Lex nr 1469094).

Także kwoty należne z tytułu rozwiązania przed terminem umowy o roboty budowlane nie stanowią odszkodowania. Tego typu wypłata wynika bowiem ze stosunku prawnego, jakim jest umowa o roboty budowlane, w związku z czym podlega opodatkowaniu VAT (podobnie na tle umowy najmu wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 17 października 2014 r., sygn. akt III SA/Wa 1230/14, Lex nr 1553318 i wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 17 lutego 2015 r., sygn. akt I SA/Kr 91/15, Lex nr 1663006). W podatku od towarów i usług przyjęto generalną zasadę, zgodnie z którą usługami są wszelkie odpłatne świadczenia nie będące dostawą towarów. Okoliczność uzyskania zapłaty za roboty budowlane nie na skutek dobrowolnego spełnienia świadczenia przez dłużnika, ale dopiero w wyniku wyroku, nie ma znaczenia dla opodatkowania tych robót podatkiem VAT. Przepisy ustawy nie uzależniają bowiem uznania określonych czynności podatnika za świadczenie usług, podlegającej opodatkowaniu, od sposobu uzyskania zapłaty za tą czynność (tak: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21 stycznia 2010 r., sygn. akt III SA/Wa 1453/09, Lex nr 612115).

 

Pomniejszenie wynagrodzenia wykonawcy o oszczędności w postaci kwot możliwych odliczeń z tytułu podatku VAT

Inną natomiast kwestią jest zagadnienie nieuwzględnienia w ramach pomniejszenia dochodzonej kwoty wynagrodzenia o oszczędności w postaci kwot możliwych (do dokonania przez wykonawcę) odliczeń z tytułu podatku VAT.

W doktrynie wyrażane jest stanowisko, iż ustalając oszczędności w rozumieniu art. 644 k.c., nie sposób pominąć kwestii podatkowych, trzeba uwzględniać w tych rachunkach zwłaszcza oszczędności w podatkach pośrednich (VAT), czasem i dochodowych (tak: Grzegorz Kozieł w: Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część szczególna, pod red. A. Kidyby LEX, 2014). Podkreślić także należy, iż chodzi nie tylko o oszczędności rzeczywiście poczynione przez przyjmującego zamówienie, ale także potencjalne, które mógł on w przeszłości albo nadal może poczynić w ramach rozliczeń podatkowych.

 

Neutralność podatku VAT oznacza nieobciążanie nim podatnika, który faktycznie nie poniesie ekonomicznie ciężaru tego podatku, co stanowi oszczędność w rozumieniu art. 644 k.c. Oznacza ona możliwość dokonania odliczenia przez podatnika podlegającego zapłacie lub należnego podatku VAT w ramach całej jego działalności gospodarczej (tak: uzasadnienie wyroku Trybunału Sprawiedliwości z dnia 17 lipca 2014 r., C 272/10, Lex nr 1483547).

Podatek ten nie powinien stanowić obciążenia dla podatników nabywających towary i usługi, nie w celu konsumpcji, ale na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej. Aby odliczyć podatek naliczony musi istnieć podatek należny z tytułu czynności opodatkowanych, wymienionych w art. 5 ust. 1 ustawy o VAT. W myśl art. 86 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy o VAT kwotę podatku naliczonego stanowi suma kwot określonych w fakturach otrzymanych przez podatnika z tytułu nabycia towarów i usług. Zasada neutralności VAT, umożliwiająca odliczenia podatku należnego, ma bowiem zastosowanie tylko do podatników wykonujących czynności opodatkowane VAT. Jeśli podatnik czynności takich nie wykonuje, a nabywa dobra z naliczonym podatkiem, to podatek ten stanowi dla niego element kosztowy (tak: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 25 października 2012 r., sygn. akt I SA/Kr 1240/12, M. Podatkowy 2012/12/37 – 41).

 

Prawo do odliczenia podatku powstaje w momencie jego wymagalności, jednak sama realizacja tego prawa jest obwarowana spełnieniem określonych przepisami warunków. VAT zostanie odliczony tylko wtedy, gdy podatnik wykaże podatek należny i będzie posiadał fakturę VAT. Prawo do odliczenia podatku jest następstwem powstania obowiązku podatkowego z tytułu czynności podatnika wystawiającego fakturę VAT, czyli obowiązku podatkowego powstałego na poprzednim etapie obrotu (tak: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie w Łodzi z dnia 12 grudnia 2012 r., I SA/Łd 1140/12, Lex nr 1232730).

Zatem co do zasady powód (wykonawca) ma prawo do odliczenia podatku VAT naliczonego z „faktur zakupowych” związanych z realizacją przez niego świadczeń z łączącego strony stosunku prawnego – umowy o roboty budowlane, która podlega opodatkowaniu VAT (tak: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z Łodzi z dnia 18 grudnia 2015 r., I SA/Lu 1033/15, Lex nr 1969476). Podkreślić należy, iż obowiązek zapłaty umówionego wynagrodzenia na podstawie art. 644 k.c., nie istnienie za samą gotowość do wykonania umowy o roboty budowlane, jak w przypadku art. 639 k.c., ale zachodzi w sytuacji, o ile umowa zaczęła być wykonywana.

Jednak ewentualne odliczenia mogły dotyczyć wyłącznie kwot udokumentowanych w fakturach VAT, dotyczących zapłaty przez wykonawcę za usługi wykonane na jego rzecz przez inne podmioty.

 

Odstąpienie od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc a odpowiedzialności inwestora w stosunku do podwykonawcy

Do powstania solidarnej odpowiedzialności inwestora w stosunku do podwykonawcy konieczne jest zawarcie przez wykonawcę z podwykonawcą umowy w formie pisemnej, której przedmiotem jest wykonanie robót budowlanych i wyrażenie zgody przez inwestora na zawarcie tej umowy. Solidarna odpowiedzialność inwestora i wykonawcy obejmuje roszczenie podwykonawcy o wynagrodzenie za wykonane prace, z tym że zakres tej odpowiedzialności jest ograniczony do wynagrodzenia wynikającego z umowy, na zawarcie której inwestor wyraził zgodę. W orzecznictwie oraz w doktrynie przyjmuje się, że jest to odpowiedzialność typu gwarancyjnego za cudzy dług (tak: uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r., III CZP 6/08, OSNC 2008, Nr 11, poz. 121, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2015 r., III CZP 45/15, OSNC 2016, Nr 6, poz. 73 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2009 r., V CSK 24/09, nie publ., z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 457/06, nie publ., z dnia 4 lutego 2011 r., III CSK 152/10, nie publ. i z dnia 17 lutego 2011 r., IV CSK 293/10, nie publ.).

 

Odpowiedzialność inwestora, o której mowa w art. 6471 § 5 k.c., jest powiązana z odpowiedzialnością wykonawcy za zapłatę wynagrodzenia przysługującego podwykonawcy robót budowalnych, a jej podstawą jest umowa łącząca wykonawcę z podwykonawcą. Skoro odstąpienie przez wykonawcę od umowy z podwykonawcą robót przed ukończeniem obiektu (art. 644 w związku z art. 656 § 1 k.c.) wywiera – o czym była już mowa – skutek jedynie na przyszłość, a w odniesieniu do przeszłości umowa pozostaje w mocy, to brak podstaw do zwolnienia inwestora od solidarnej odpowiedzialności za zapłatę należnego podwykonawcy wynagrodzenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16).

 

Ciężar dowodu co do wysokości odliczeń przy odstąpieniu od umowy na podstawie art. 644 kc  

Ciężar dowodu co do wysokości oszczędności, w razie sporu, spoczywa na zamawiającym, bo to on z tego faktu wywodzi korzystne dla siebie skutki prawne (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 7 listopada 2014 r., sygn. akt I ACa 1054/14, Lex nr 1651882).

W sprawie należy zgłosić konkretne twierdzenia dotyczące rodzaju i kwoty oszczędności poczynionych przez inwestora na skutek przedterminowego rozwiązania umowy (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16).

 

Różnica pomiędzy odstąpieniem od umowy na podstawie art. 644 kc a odpowiedzialnością inwestora w stosunku do podwykonawcy w sytuacji umownego odstąpienia od umowy

Stanowisko, że brak jest podstaw do zwolnienia inwestora od solidarnej odpowiedzialności za zapłatę należnego podwykonawcy wynagrodzenia w przypadku odstąpienia inwestora od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc, nie pozostaje w sprzeczności z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2015 r., sygn. akt III CZP 45/15, według której w razie odstąpienia przez wykonawcę od umowy o roboty budowlane, zawartej z podwykonawcą, inwestor nie ponosi odpowiedzialności na podstawie art. 6471 § 5 k.c.

W powołanej uchwale Sąd Najwyższy rozważał skutki odstąpienia przez wykonawcę od umowy o roboty budowlane, zawartej z podwykonawcą, na tle innej instytucji, chodziło bowiem o wykonanie przez wykonawcę robót budowlanych umownego prawa odstąpienia.

 

Sąd Najwyższy przyjął, że odstąpienie przez wykonawcę od umowy z podwykonawcą – w przypadku realizacji umownego prawa odstąpienia – powoduje wygaśnięcie umowy ze skutkiem wstecznym, co prowadzi do wygaśnięcia odpowiedzialności inwestora na podstawie art. 6471 § 5 k.c.

Sąd Najwyższy podkreślił, że na skutek odstąpienia przez wykonawcę robót od umowy z podwykonawcą powstają między stronami umowy zobowiązania wynikające z art. 395 § 2 kc, natomiast cudzy dług, za który inwestor ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 6471 § 5 kc, w takiej sytuacji już nie istnieje. Innymi słowy, upadek umowy ze skutkiem wstecznym powoduje upadek wyrażonej na jej zawarcie zgody inwestora, a w konsekwencji wygaśnięcie jego solidarnej odpowiedzialności, zapłata w ramach rozliczeń dokonywanych na podstawie art. 395 § 2 k.c. nie jest bowiem zapłatą z tytułu wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2017 r., sygn. akt V CSK 219/16).

 

Sąd Okręgowy jednak przeoczył, że kodeks cywilny w przypadku umowy o dzieło przewidział w art. 644 k.c. możliwość odstąpienia przez zamawiającego bez podania jakichkolwiek przyczyn (a więc także w sytuacji przez siebie zawinionej). Zgodnie z nim, jeżeli dzieło nie zostało ukończone zamawiający może w każdym czasie odstąpić od umowy o dzieło, płacąc jednak umówione wynagrodzenie z prawem odliczenia tego, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu nie wykonania dzieła. płacąc umówione wynagrodzenie”. Z mocy art. 656 § 1 in fine k.c. przepis art. 644 k.c. ma zastosowanie do umowy o roboty budowlane.”

Co prawda pozwana wyraźnie jako podstawę odstąpienia od umowy wskazywała przepis art. 635 k.c. to jednak przyjąć należy, że jeżeli zamawiający odstępuje od umowy w sytuacji, gdy opóźnienie jest wynikiem okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, to odstąpienie na podstawie art. 635 k.c. bezskuteczne i w tej sytuacji należy je traktować, jako odstąpienie na podstawie art. 644 k.c. (uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 365/00 – OSNC 2001/10/154).

 

Stosunek odstąpienia od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 635 kc do odstąpienia na zasadzie art. 644 kc

Zgodnie z art. 635 kc, jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 11 kwietnia 2013 r., sygn. akt I ACa 75/13 wskazał, że w sytuacji, gdy co prawda pozwana wyraźnie jako podstawę odstąpienia od umowy wskazywała przepis art. 635 k.c. to jednak przyjąć należy, że jeżeli zamawiający odstępuje od umowy w sytuacji, gdy opóźnienie jest wynikiem okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, to odstąpienie na podstawie art. 635 k.c. jest bezskuteczne i w tej sytuacji należy je traktować, jako odstąpienie na podstawie art. 644 k.c. (tak też: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2001 r., sygn. akt II CKN 365/00 – OSNC 2001/10/154). Konsekwencją tego jest, że wykonawca zachowuje prawo do wynagrodzenia (stosownie pomniejszonego).

 

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2008 r., V CSK 182/08 r. (nie publ.) wyjaśniono, że art. 635 k.c. stanowi przepis szczególny w stosunku do przepisów dotyczących niewykonania umów wzajemnych i wyłącza określone w art. 491 § 1 k.c. warunki odstąpienia od umowy w postaci popadnięcia przez przyjmującego w opóźnienie i wyznaczenie mu dodatkowego terminu do rozpoczęcia, kontynuowania lub ukończenia dzieła.

Stanowisko to zostało najpełniej umotywowane w uzasadnieniu Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2012 r., IV CSK 182/11 (OSNC 2012, z. 7/8, poz. 90). Trafnie zwrócono tam m.in. uwagę na to, że skoro w przepisie tym wspomina się, iż zamawiający może odstąpić od umowy „jeszcze przed upływem do wykonania dzieła”, to tym bardziej uprawnienie to powinno mu służyć także po upływie tego terminu, gdy przyjmujący zamówienie opóźnia się z wykonaniem dzieła w sposób przewidziany w tym przepisie. Argumentację tę następnie powtórzono w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r., III CSK 216/12 (nie publ.).

 

Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 listopada 2015 r., sygn. akt V CSK 163/15 w następującym stanie faktycznym: strona powodowa (przyjmujący zamówienie) nie wykonała robót w terminie, nastąpiło znaczne opóźnienie w zakończeniu tych robót, ponieważ strona ta nie wykonała nawet pierwszego etapu prac i sporządzenia odpowiedniej dokumentacji projektowej po upływie prawie roku od zawarcia umowy. Oświadczenie o odstąpieniu od umowy złożone zostało przez stronę pozwaną (zamawiającego) w okresie opóźnienia strony powodowej z wykonaniem robót.  

 

Zastrzeżenie kary umownej w miejsce wynagrodzenia a odstąpienie od umowy o roboty budowlane na podstawie art. 644 kc

Zastrzeżenie kary umownej „w miejsce” wynagrodzenia przy umowie o roboty budowlane mogłoby zostać uznane za dopuszczalne, jeżeli przyjąć, że art. 644 k.c. w tym zakresie ma charakter dyspozytywny, więc strony mogą w umowie odmiennie unormować skutki odstąpienia i np. zamiast wynagrodzenia przewidzieć karę umowną za odstąpienie.

Przepis art. 353 1 k.c. potwierdza zasadę wolności umów. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania. Jednakże już w samym art. 353 1 k.c. statuującym wolność umów zawarte są ograniczenia swobody kształtowania stosunku prawnego ze względu na właściwość zobowiązania, ustawę i zasady współżycia społecznego. Przepisy ustawy o charakterze iuris cogentis mają zastosowanie do stosunku umownego niezależnie od woli stron umowy. W zakresie skutków odstąpienia przez zamawiającego od umowy o dzieło dla wymagalności roszczenia przyjmującego zamówienie o umówione wynagrodzenie takim bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy jest art. 644 k.c. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2003 r. sygn. akt IV CK 294/02).

 

Zauważyć też należy, że konsekwencją przyjęcia odmiennego poglądu byłaby konieczność akceptowania stanowiska, że zgodne z ustawą odstąpienie od umowy rodzi skutek odszkodowawczy wyrażony karą umowną. Jest to nie do zaakceptowania.

W konsekwencji trzeba stwierdzić, że w sytuacji gdy powódka dochodzi kary umownej a nie wynagrodzenia, o którym mowa w art. 644 k.c. powództwo zgodnie z art. 321 kpc (w brzmieniu: Sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie) nie mogło być uwzględnione (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 kwietnia 2013 r., sygn. akt I ACa 75/13).

 

Pojęcie zwłoki i opóźnienia

Zgodnie z art. 476 kc dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela.
Z kolei sformułowanie „opóźnienie” w języku prawniczym należy odróżniać od pojęcia „zwłoki”. Jego zakres znaczeniowy jest szerszy, „opóźnienie” obejmuje bowiem, inaczej niż „zwłoka” wszystkie przypadki nieterminowości, w tym także niezawinione przez pozostającego w „opóźnieniu”.

 

Na temat ustawowego prawa odstąpienia od umowy – czytaj tutaj

 

 

 

Kliknij gwiazdkę, aby dokonać oceny!

Średnia ocena 0 / 5. Liczba głosów: 0

Jak dotąd brak głosów! Bądź pierwszą osobą, która oceni ten artykuł.

Jeżeli post okazał się przydatny …

Dołącz do nas w mediach społecznościowych!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Protected with IP Blacklist CloudIP Blacklist Cloud

Umówienie spotkania 9:00-19:00