Zgodnie z art. 498 k.c., gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym.

W wyniku dokonanego potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Przepisy o zaliczeniu zapłaty stosuje się odpowiednio do potrącenia.

Cel zarzutu potrącenia w procesie cywilnym

Zarzut potrącenia skierowany jest na wykazanie tylko niezasadności roszczenia dochodzonego przez powoda. Następuje to w ten sposób, że pozwany, powołując się na potrącenie wierzytelności jako czynność prawa materialnego, twierdzi, iż roszczenie powoda nie istnieje, gdyż zostało umorzone.

W efekcie ocena co do zasadności roszczenia objętego powództwem jest wynikiem oceny zasadności zarzutu potrącenia. Z tego powodu sąd musi ustalić, czy roszczenie przedstawione przez pozwanego do potrącenia istnieje i jest zasadne, ale nie czyni tego, aby o tym roszczeniu rozstrzygać orzeczeniem sądowym, lecz jedynie dlatego, aby ocenić zasadność roszczenia przedstawionego przez powoda w powództwie. Tylko to roszczenie jest więc przedmiotem rozstrzygnięcia sądu (tak: uchwała Najwyższego Izba Cywilna z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. III CZP 53/05).

Charakter prawny zarzutu potrącenia – wpływ zarzutu potrącenia na inne postępowania

Zgodnie z przeważającym orzecznictwem Sądu Najwyższego, zarzut potrącenia jest środkiem obrony pozwanego w procesie i nie stanowi formy dochodzenia roszczenia przez pozwanego. W szczególności jego podniesienie nie wywołuje takich skutków jak dochodzenie roszczenia w ramach powództwa, w tym powództwa wzajemnego  (tak: m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1983 r., IV CR 260/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 59, z dnia 11 września 1987 r., I CR 184/87, niepubl., uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNCP 1989, nr 4, poz. 64 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2004 r., V CK 190/03, BSN 2004, nr 7, s. 10 i z dnia 7 maja 2004 r., I CK 666/03, OSNC 2005, nr 5, poz. 86).

Skoro podniesienie zarzutu potrącenia jest tylko środkiem obronnym pozwanego, to nie może ono oznaczać, że w ramach jednego postępowania sąd rozpoznaje dwie sprawy. W razie wystąpienia z zarzutem potrącenia przedmiotem sprawy jest nadal wyłącznie roszczenie przedstawione w powództwie.

Konsekwencją tego jest pogląd, że zarzut potrącenia może być podniesiony w procesie cywilnym i rozpatrzony przez sąd, gdy wierzytelność przedstawiona do potrącenia mogłaby zostać rozpoznana w postępowaniu cywilnym. Uznaje się też, że podniesienie zarzutu potrącenia nie powoduje stanu zawisłości co do wierzytelności przedstawionej do potrącenia, jak również że powaga rzeczy osądzonej orzeczenia wydanego w procesie, w którym podniesiono zarzut potrącenia, nie obejmuje oceny zasadności zarzutu potrącenia, a więc kwestii istnienia bądź nieistnienia wierzytelności objętej zarzutem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1983 r., IV CR 260/83, ).

Forma dokonania potrącenia

Stosownie do Art. 499 k.c. potrącenia dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie wierzytelności stało się możliwe.

Zarzut potrącenia dokonany przez pełnomocnika strony w procesie

Skuteczność potrącenia w ujęciu materialnoprawnym winna być także postrzegana poprzez pryzmat, czy została ona złożona przez osobę uprawnioną do reprezentowania wierzyciela potrącającego, a nadto, czy została ona złożona wierzycielowi wierzytelności potrącanej ze skutkiem określonym w art. 61 § 1 zdanie pierwsze k.c. (zasada, że oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią).

Na tym gruncie rodzi się pytanie o skuteczność zarzutu postrącenia, w sytuacji, gdy oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przez pełnomocnika procesowego strony, przy czym z treści pełnomocnictwa nie wynika jego umocowanie do dokonywania czynności materialnoprawnych w jego imieniu, a jak wiadomo ustawowy zakres umocowania zastępcy procesowego uczestnika postępowania cywilnego takiego nie przewiduje (art. 91 k.p.c.).

Za ugruntowany w chwili obecnej uznaje w judykaturze pogląd, że zakresem umocowania pełnomocnika procesowego obejmuje się także złożenie w imieniu mocodawcy także oświadczenia o potrąceniu jeśli jest to niezbędne działanie, nakierowane na wygranie przez nią procesu (tak: wyroki Sądu Najwyższego z 20 października 2004 r., I CK 204/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 176 i z 4 lutego 2004 r., I CK 181/03).

Wyraźna treść art. 91 k.p.c. wskazuje natomiast, że umocowanie pełnomocnika procesowego nie obejmuje przyjmowania w imieniu mocodawcy oświadczeń materialnoprawnych złożonych w toku postępowania cywilnego przez przeciwnika procesowego. Jak jednak stwierdził Sąd Najwyższy, wewnętrzny stosunek pełnomocnictwa z reguły wyklucza nieinformowanie mocodawcy o przebiegu procesu, w tym także o treści istotnych dla przebiegu procesu pism procesowych. Sytuacja taka może stwarzać odpowiednią podstawę do przyjęcia, że złożone pełnomocnikowi procesowemu drugiej stronie oświadczenie o potrąceniu mogło dojść do mocodawcy w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2016 r. II CSK 862/14, OSNC-ZD 2017, nr 1, poz. 8).

Zarzut potrącenia, gdy roszczenie objęte powództwem i roszczenia objęte zarzutem potrącenia należą do różnych rodzajów postępowania procesowego

Ustawodawca co do zasady nie wprowadził ogólnych ograniczeń w dopuszczalności podnoszenia zarzutu potrącenia w sytuacji, w której roszczenie objęte powództwem i roszczenia objęte zarzutem potrącenia należą do różnych rodzajów postępowania procesowego. Nie ma ogólnej regulacji stanowiącej, że w sprawie, która podlega rozpoznaniu w postępowaniu procesowym „zwykłym”, rozpoznawane mogą być tylko takie zarzuty potrącenia, które obejmują roszczenia należące również – gdyby były dochodzone powództwem – do tego postępowania.

Pod tym względem zachodzi istotna różnica pomiędzy podniesieniem zarzutu potrącenia a choćby wytoczeniem powództwa wzajemnego. Warunkiem dopuszczalności powództwa wzajemnego jest bowiem to, aby roszczenie wzajemne należało nie tylko do trybu postępowania procesowego, ale także do tego samego rodzaju postępowania procesowego (por. art. 201 § 1 i 2 w związku z art. 204 § 3 k.p.c.). Stanowisko takie przyjmowane jest w orzecznictwie (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 listopada 1951 r., C 1465/52, „Nowe Prawo” 1953, nr 5, s. 79), jak również w doktrynie. Takiego ogólnego założenia nie można przyjąć w stosunku do zarzutu potrącenia.

Wskazać również należy na brak wśród przepisów mających zastosowanie w postępowaniu procesowym ,,zwykłym” wyłączenia dopuszczalności rozpoznawania przez sąd zarzutów potrącenia odnoszących się do roszczeń, które dochodzone oddzielnym powództwem należałyby do któregoś z postępowań odrębnych, może być odczytywany w ten sposób, że takie wyłączenie nie występuje. W efekcie uzasadnia to wniosek, że sąd rozpoznający sprawę cywilną, która nie należy do żadnego z postępowań odrębnych, może badać zasadność zarzutu potrącenia wynikającego z roszczenia (wierzytelności), które dochodzone samodzielnie byłoby rozpoznawane w jednym z postępowań odrębnych (tak: uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. III CZP 53/05).

Zarzut potrącenia wierzytelność ze stosunku pracy w sprawie o charakterze cywilnoprawnym

Sąd Najwyższy wyraził zdanie, że nie ma jakichkolwiek ograniczeń w przepisach kodeksu postępowania cywilnego normujących postępowanie odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy, wyłączających możliwość rozpoznawania w postępowaniu procesowym zwykłym lub innym postępowaniu procesowym odrębnym zarzutów potrącenia obejmujących roszczenia, które dochodzone oddzielnym powództwem należałyby do postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy.

W szczególności powyższe nie spowoduje nieważność postępowania ze względu na skład sądu (art. 379 pkt 4 k.p.c.), ze względu na to, że w rzeczywistości w razie podniesienia zarzutu potrącenia ocena zasadności tego zarzutu jest jedynie kwestią prejudycjalną, warunkującą kierunek rozstrzygnięcia sprawy stanowiącej główny przedmiot procesu. Nie powinno ulegać wątpliwości, że skład sądu powinien być ustalany dla sprawy jako takiej i nie ma znaczenia, jaki skład sądu byłby właściwy dla rozpoznawanej w toku postępowania kwestii prejudycjalnej, gdyby kwestia ta była rozpoznawana jako odrębna sprawa w oddzielnym postępowaniu (tak: uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. III CZP 53/05).

Brak możliwości wydania wyroku wstępnego w odniesieniu do roszczenia objętego zarzutem potrącenia

Sąd, przed którym podniesiono zarzut potrącenia, nie może wydać wyroku co do roszczenia objętego tym zarzutem. Znamienne jest tu stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w wyroku z dnia 29 października 1997 r., II CKN 365/97 (OSNC 1998, nr 4, poz. 66), że nie jest możliwe i dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego w odniesieniu do roszczenia nie objętego powództwem, lecz zarzutem potrącenia

Różnice pomiędzy zarzutem potrącenia i powództwem wzajemnym

Traktowanie zarzutu potrącenia jako formy dochodzenia roszczenia zrównanej z powództwem zacierałoby różnice pomiędzy tym zarzutem a powództwem wzajemnym, podczas gdy ustawodawca konsekwentnie odróżnia obie te instytucje (por. np. art. 493 § 3 i 4 k.p.c.).

Zatarcie takie byłoby niedopuszczalne nie tylko dlatego, że obie instytucje cechuje zróżnicowanie czysto formalne, wynikające z przepisów kodeksu postępowania cywilnego, ale także dlatego, że w razie wytoczenia powództwa wzajemnego nie dochodzi w ogóle do potrącenia ujmowanego jako czynność prawa materialnego. Potrącalność w świetle prawa materialnego jest według art. 204 § 1 k.p.c. jedynie warunkiem dopuszczalności wystąpienia z powództwem wzajemnym (tak: uchwała Najwyższego Izba Cywilna z dnia 4 sierpnia 2005 r., sygn. III CZP 53/05).

Zarzutu potrącenia jako środek służący dochodzeniu przez pozwanego własnego roszczenia – pogląd mniejszościowy

Należy wskazać, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiło się jednak stanowisko, iż podniesienie przez pozwanego zarzutu potrącenia stanowi nie tylko środek obrony pozwanego, lecz jest jednocześnie środkiem służącym dochodzeniu przez pozwanego własnego roszczenia przysługującego mu wobec powoda. Znalazło ono wyraz w wyroku z dnia 4 listopada 1963 r., 1 CR 857/59 („Nowe Prawo” 1964, nr 12, s. 1218), w którym przyjęto, że dochodzenie roszczenia w drodze zarzutu potrącenia ma takie same skutki jak dochodzenie tego roszczenia pozwem, prawomocne zatem oddalenie takiego zarzutu jest równoznaczne z prawomocnym oddaleniem powództwa.

Stanowisko takie wyrażono również w wyroku z dnia 18 kwietnia 2000 r., III CKN 720/98 (nie publ.), w którym stwierdzono, że zarzut potrącenia jest formą dochodzenia roszczenia zrównaną w skutkach z powództwem; podlega zatem wymaganiom stawianym wobec pozwu co do określenia żądania, przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz wskazania dowodów.

Definicja wymagalności świadczenia

Możliwość zastosowania przedawnienia wymaga, ażeby obie wierzytelności będące przedmiotem tej instytucji były wymagalne.

Przepisy nie definiują pojęcia wymagalności. W piśmiennictwie oraz orzecznictwie przyjmuje się, że wymagalność jest to najwcześniejsza chwila, w której wierzyciel uzyskuje możliwość żądania zaspokojenia, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem spełnienia świadczenia. Z chwilą nadejścia wymagalności roszczenia wierzyciel uzyskuje możliwość wystąpienia z powództwem o świadczenie bez obawy narażenia się na skuteczny zarzut przedwczesności roszczenia.

Z teoretycznego punktu widzenia termin wymagalności roszczenia może nie pokrywać się z terminem spełnienia świadczenia (płatności), tj. terminu, do którego dłużnik najpóźniej powinien spełnić świadczenie, po upływie którego popada w opóźnienie lub zwłokę. W praktyce w odniesieniu do zobowiązań terminowych zazwyczaj te terminy zbiegają się w czasie. Wynika to stąd, że strony w stosunkach obligacyjnych koncentrują się na określeniu terminu płatności, a nie terminu wymagalności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2002 r., IV CKN 862/00, nie publ.).

Określenie terminu wymagalności oraz terminu płatności wymaga więc zawsze analizy konkretnego stosunku prawnego, z którego wynika obowiązek spełnienia świadczenia. Należy mieć tu także na względzie przepisy szczególne, które mogą mieć znaczenie dla określenia terminu wymagalności np. w odniesieniu do umów wzajemnych – art. 488 § 1 k.c., jeżeli strony nie oznaczyły inaczej terminu spełnienia świadczenia.

Przykładowo, w odniesieniu do robót budowlanych wymagalność roszczenia o zapłatę wynagrodzenia wykonawcy jest uzależniona zazwyczaj nie tylko od samego wykonania robót, ale także dodatkowych zdarzeń w postaci chociażby przedstawienia robót do odbioru, czy braku wad o charakterze istotnym.

Należy jednak zauważyć, że ogłoszenie upadłości likwidacyjnej zgodnie z art. 91 ust. 1 p.u. powoduje, iż zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 749/14).

Możliwość dochodzenia w odrębnym procesie części wierzytelności zgłoszonej do potrącenia, a przez sąd nie uwzględnionej

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 września 1983 r. sygn. akt IV CR 260/83 przyjął, że rozstrzygnięcie zawarte w wyroku, w którym uwzględniono zarzut potrącenia obu wzajemnych wierzytelności, stanowi wynik działania rachunkowego, którego rezultatem jest umorzenie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. W innym procesie wierzyciel może zatem dochodzić swej wierzytelności zarówno co do nadwyżki ponad część umorzoną, której nie zgłosił do potrącenia, jak i co do części wierzytelności zgłoszonej do potrącenia, a przez sąd nie uwzględnionej.

Taki też stanowisko zostało ujęte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, w której stwierdzono, że nieuwzględnienie przez sąd zarzutu potrącenia nie stanowi przeszkody w późniejszym dochodzeniu pozwem objętego tym zarzutem roszczenia. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że zarzut potrącenia, którego uwzględnienie stanowić może przesłankę oddalenia powództwa, traktować należy jako element stanu faktycznego sprawy, a więc jako element uzasadnienia wyroku. Tymczasem powaga rzeczy osądzonej nie rozciąga się na przesłanki rozstrzygnięcia sprawy, lecz obejmuje tylko samo rozstrzygnięcie. Prawomocność jest związana z sentencją wyroku, a nie jego uzasadnieniem i nie zmienia tego fakt, iż uzasadnienie może być wykorzystane dla ustalenia zakresu prawomocności.

W wyroku z dnia 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, (OSNC 1998, nr 11 poz. 176) Sąd Najwyższy stwierdził, że objęcie wierzytelności innym postępowaniem sądowym nie wyklucza jej skutecznego potrącenia; zarzut potrącenia podlega normom regulującym nowe fakty uzasadniające zarzut potrącenia. Pogląd ten został podtrzymany w wyroku z dnia 9 października 2003 r., V CK 319/02 (nie publ.).

Potrącenie wierzytelności o karę umowną

Stanowisko Sądu Najwyższego w przedmiocie dopuszczalności potrącenia wierzytelności o karę umowną jest jednolite i pozytywne. Taką dopuszczalność przyjmuje m. in. wyrok z dnia 23 stycznia 1974 r., II CR 788/73, OSPiKA 1975, nr 2, poz. 36; wyrok z dnia 9 maja 2003 r., V CKN 162/01, niepubl.; wyrok z dnia 9 października 2003 r., V CK 319/02, niepubl.; wyrok z dnia 10 października 2003 r., V CKN 1644/00, niepubl.; wyrok z dnia 23 marca 2006 r., IV CSK 89/05, OSNC 2007, nr 1, poz. 15.

Potrącenie wierzytelności pomiędzy małżonkiem a wierzycielem drugiego z małżonków

Jeżeli małżonek niezaciągający zobowiązania, a jedynie ponoszący za nie odpowiedzialność z majątku wspólnego nie jest współdłużnikiem, to niedopuszczalne jest przedstawienie mu przez wierzyciela drugiego z małżonków zarzutu potrącenia, zgodnie bowiem z art. 498 § 1 k.c., wzajemne potrącenie wymagalnych wierzytelności jest możliwe, jeżeli dwie osoby są względem siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami. W przypadku wierzyciela jednego z małżonków oraz drugiego małżonka taka wzajemność nie występuje.

Dopuszczenie możliwości potrącenia wierzytelności jednego z małżonków z wierzytelnością służącą przeciwko drugiemu z małżonków oznaczałoby pozbawienie małżonka niezaciągającego zobowiązania ochrony przewidzianej w art. 41 § 3 k.r.o. Sądowe wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z majątku wspólnego stałoby się całkowicie bezprzedmiotowe w sytuacji, w której z mocy prawa nastąpiło już wzajemne umorzenie potrącanych wierzytelności.

Należy zwrócić uwagę, że możliwość poniesienia odpowiedzialności za zobowiązanie zaciągnięte przez jednego z małżonków z majątku wspólnego (art. 41 § 1 k.r.o.) nie oznacza, iż małżonek niezaciągający tego zobowiązania staje się współdłużnikiem, oczywiście, z wyjątkiem zobowiązań zaciągniętych dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny (por. art. 30 k.r.o.).

Art. 41 k.r.o. nie wprowadza ani swego rodzaju odpowiedzialności gwarancyjnej małżonka niezaciągającego zobowiązana, ani odpowiedzialności odszkodowawczej, która wchodziłaby w grę w razie niespełnienia świadczenia przez zobowiązanego. Wykluczone jest także dopatrywanie się w art. 41 k.r.o. źródła solidarnej odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., sygn. akt IV CK 79/05).

Potrącenie wierzytelności banku w stosunku do posiadacza lokaty 

Odnośnie możliwość dokonania potrącenia wierzytelności przysługującej bankowi w stosunku do posiadacza lokaty terminowej w doktrynie prezentowane są dwa stanowiska.

Zgodnie z pierwszym, dopuszczalne jest dokonanie przez bank potrącenia, zarówno klasycznego (art. 498 k.c.), jak i ,,bankowego” (art. 52 Pr.bank., art. 93 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe), także wierzytelności z umowy rachunku bankowego – bez ograniczeń.

Zgodnie z drugim poglądem, z konstrukcji umowy rachunku bankowego, a także charakteru obowiązków obciążających bank (art. 7 i art. 14 ust. 1 Pr.bank.) wynika, że niedopuszczalne jest dokonanie potrącenia, zarówno klasycznego, jak i ,,bankowego”. Stanowisko to prezentowane jest w odniesieniu do rachunku bieżącego.

Przeznaczenie lokat terminowych jest odmienne niż przeznaczenie środków gromadzonych na rachunku bieżącym. Gdyby nawet przyjąć, że konstrukcja umowy rachunku bankowego bieżącego oraz wynikające z niej dla banku obowiązki wyłączają możliwość dokonania potrącenia przez bank, to powyższe względy nie występują w odniesieniu do rachunku lokaty terminowej.

Przy umowie lokaty terminowej, co do zasady, wyłączony zostaje obowiązek banku zwrotu zgromadzonych na tym rachunku środków pieniężnych na każde żądanie posiadacza. Zarówno więc konstrukcja takiej umowy, jak i wynikające z niej dla banku obowiązki, odbiegają od konstrukcji i obowiązków banku wynikających z umowy rachunku bieżącego. Brak jest zatem podstaw, aby wyłączyć dopuszczalność dokonania przez bank potrącenia przysługującej mu wierzytelności z wierzytelnością przysługującą posiadaczowi rachunku lokaty terminowej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2001 r., Sygn. akt II CKN 403/00).

Potrącenie wierzytelności przez bank względem podmiotu postawionego w stan likwidacji

Stosownie do Art. 93 ust. 2 Prawa Bankowego, bank może potrącić ze swego długu wierzytelność, której termin wymagalności jeszcze nie nadszedł, jeżeli podmiot będący dłużnikiem został postawiony w stan likwidacji, oraz we wszystkich tych przypadkach, gdy służy bankowi prawo ściągnięcia swych wierzytelności przed nadejściem terminu płatności.

Potrącenie wierzytelności nie może być dokonane w zakresie, w jakim wierzytelność z rachunku bankowego została zajęta jako przedmiot egzekucji należności z tytułu zobowiązań podatkowych.

Potrącenie wierzytelności zasądzonej prawomocnym orzeczeniem sądu

Nadają się również do potrącenia wierzytelności zasądzone prawomocnym orzeczeniem sądu, mimo że ze względu na powagę rzeczy osądzonej ponownie przed sądem dochodzone być nie mogą.  Okoliczność zasądzenia wierzytelności prawomocnym orzeczeniem nie tylko nie wyklucza przedstawienia jej do potrącenia, ale wręcz wzmacnia pozycję potrącającego, gdyż właśnie ze względu na powagę rzeczy osądzonej dłużnik nie może kwestionować ani samego istnienia, ani wysokości swego zobowiązania. Ze względu na quasi-egzekucyjny charakter instytucji potrącenia, potwierdzenie wierzytelności prawomocnym orzeczeniem podlegającym egzekucji nie tylko nie może wykluczać możliwości przedstawienia jej do potrącenia, ale sprawia, że przedstawienie jej do potrącenia musi być uwzględnione.

Nie można zgodzić się z poglądem, że jedynym sposobem ,,kompensaty” wzajemnych wierzytelności stron, zasądzonych prawomocnymi orzeczeniami, jest ich rozliczenie w ramach postępowania egzekucyjnego; aby to nastąpiło, obie strony musiałyby spowodować jego wszczęcie. Skorzystanie z potrącenia pozwala na uniknięcie takiej konieczności, przez obie lub przynajmniej jedną ze stron. W konsekwencji za prawidłowy należy przyjąć pogląd, że wierzytelność zasądzona prawomocnym orzeczeniem sądu jest wierzytelnością zaskarżalną w rozumieniu art. 498 § 1 k.c. i może być przedstawiona do potrącenia (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 września 2005 r., V CK 183/05 (nie publ.), oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2005 r., sygn. akt II CK 126/05).

Potrącenie wierzytelności przysługującej wobec przeciwnika procesowego w sytuacji dokonania jej przelewu na osobę trzecią

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 listopada 2001 r., sygn, akt V CKN 1537/00 uznał, że o dopuszczalności skutecznego zgłoszenia zarzutu potrącenia wierzytelności przez pozwanego w sytuacji dokonanego w trakcie postępowania sądowego przelewu przez powoda dochodzonej wierzytelności, nie może mieć rozstrzygającego znaczenia art. 192 pkt 3 k.p.c. (stanowiący, że  zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy), lecz przepisy prawa materialnego o przelewie, które pozwalają na sformułowanie tezy, że jeżeli w toku procesu powód dokona przelewu swojej wierzytelności na osobę trzecią, pozwany może skutecznie zgłosić do potrącenia wzajemną wierzytelność przysługującą mu względem powoda do czasu powzięcia wiadomości o dokonanym przelewie. W tym więc zakresie przepisy o przelewie ustanawiające ochronę dłużnika korygują wymóg jednoczesności bycia dłużnikami i wierzycielami wzajemnymi, stanowiący w myśl art. 498 k.c. podstawę dopuszczalności potrącenia.

Jeżeli więc w toku procesu powód dokona przelewu dochodzonej wierzytelności na osobę trzecią, pozwany może – do czasu powzięcia wiadomości o dokonanym przelewie – skutecznie zgłosić do potrącenia wzajemną wierzytelność przysługującą mu wobec powoda.

Potrącenie wierzytelności a prawo ubiegania się o miarkowanie kary umownej

Art. 484. § 2 kc stanowi, że jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Istotnym zagadnieniem jest więc to czy, w sytuacji, gdy wierzyciel złożył oświadczenie o potrąceniu kar umownych z zapłaty dłużnika za dostarczone świadczenie, dłużnik nadal może skorzystać z dobrodziejstwa miarkowania kary umownej.

Panuje w orzecznictwie zgoda co do tego, że, analizując funkcje potrącenia, trzeba mieć na uwadze, czy jest ono wynikiem aktu woli dłużnika, czy też wierzyciela. Funkcję zapłaty można przypisać potrąceniu tylko wówczas, gdy dokonuje go dłużnik, który płaci swój dług z przysługującej mu wierzytelności wzajemnej. Jeżeli natomiast potrącenia dokonuje wierzyciel, to w istocie narzuca dłużnikowi jednostronnie tryb umorzenia zobowiązania, egzekwując swoją należność, nawet jeżeli druga strona nie miała zamiaru jej spełnić i umorzenie wierzytelności przez potrącenie nie odpowiada jej woli.

Wierzyciel w ten sposób przymusowo realizuje swoje prawo. Nie da się więc podzielić poglądu, że dokonanie potrącenia przez wierzyciela spowodowało zapłatę kar przez dłużnika, co pozbawiło dłużnika prawa do ubiegania się o ich miarkowanie.

Zauważyć przy tym należy, że dłużnik, nawet płacąc obciążające go kary umowne, może zapobiec utracie prawa miarkowania kary umownej, czyniąc odpowiednie zastrzeżenie co do wysokości kary (art. 411 pkt 1 k.c.).

Jeżeli więc dłużnik konsekwentnie kwestionuje wysokość kary obliczonej przez wierzyciela, to potrącenie wierzytelności dokonane przez wierzyciela nie pozbawia prawa dłużnika o ubiegania się o miarkowanie kar. Pomimo więc tego, iż potrącenie zasadniczo jest takim samym wykonaniem zobowiązania, jak, przykładowo, zapłata, to możliwość wystąpienia o miarkowanie kary umownej nie zawsze wygasa z chwilą zapłaty kary umownej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2007 r., Sygn. akt I CSK 270/07).

Potrącenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym

W postępowaniu upadłościowym możliwość dokonania potrącenia nie została wyłączona. Ustawodawca dokonał jednak modyfikacji wymagań, jakie spełnić muszą potrącane wierzytelności i wprowadził granicę czasową skorzystania z prawa potrącenia.

Zmiany dotyczące potrąceń dokonywanych w czasie trwania postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego ujęte zostały w art. 93 – 96 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawa upadłościowego i stanowią przepisy szczególne, o których mowa w art. 505 pkt 4 k.c. (czyli wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne).

Powyższe oznacza, że w wypadku dokonania potrącenia wbrew zasadom wynikającym z tych przepisów nie następuje skutek w postaci umorzenia wierzytelności. Przepisy Prawa upadłościowego nie wprowadzają natomiast odmiennych reguł co do sposobu dokonania potrącenia. Artykuł 96 Prawa upadłościowego wskazuje jedynie, że wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 749/14).

Zaniechanie skorzystania z prawa potrącenia w terminie przewidzianym w art. 96 Prawa upadłościowego

O czym była mowa, Art. 96 Prawa upadłościowego stanowi, iż wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Przewidziany w tym przepisie termin jest więc końcowym do możliwości uzyskania uprzywilejowanego sposobu zaspokajania – w formie potrącenia – konkretnej zgłaszanej do masy upadłości wierzytelności. Zaniechanie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z prawa potrącenia w terminie przewidzianym w art. 96 p.u. powoduje ten skutek, że wierzyciel upadłego może uzyskać zaspokojenie zgłoszonej wierzytelności tylko w ramach udziału razem z innymi wierzycielami upadłego w podziale funduszy masy upadłości, według szczegółowych zasad zawartych w przepisach Prawa upadłościowego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2005 r., III PK 1/05, OSNP 2005, nr 23, poz. 371 oraz z dnia 8 grudnia 2005 r., II CK 295/05).

Potrącenie, zgodnie z art. 498 k.c., zawsze odnosi się do dwóch skonkretyzowanych wierzytelności będących jego przedmiotem. Z tej przyczyny skorzystanie z prawa potrącenia przez wierzyciela upadłego, o którym mowa w art. 96 p.u.n., jako uprzywilejowanej formy zaspokojenia wierzyciela w stosunku do innych wierzycieli masy upadłości, należy także odnosić do konkretnej wierzytelności zgłaszanej do masy upadłości, a nie do prawa skorzystania z potrącenia w stosunku do każdej, nawet jeszcze niezgłoszonej wierzytelności do masy upadłości.

Wpływ zarzutu potrącenia zgłoszonego w postępowaniu upadłościowym na późniejszy proces z powództwa syndyka

W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że lista wierzytelności nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Z tej przyczyny dopuszczalne jest zgłoszenie zarzutu potrącenia przez wierzyciela upadłego w procesie wytoczonym przeciwko niemu przez syndyka masy upadłości w sytuacji, w której przedstawiona do potrącenia wierzytelność została przed wytoczeniem powództwa zgłoszona w postępowaniu upadłościowym wraz z zarzutem potrącenia z aktualnie dochodzoną przez syndyka. W takiej sytuacji sąd cywilny może badać, czy ziściły się przesłanki skutecznego potrącenia wierzytelności (por. uchwała z dnia 23 stycznia 2007 r., III CZP 125/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 162, wyroki z dnia 13 stycznia 2006 r., III CK 360/05, z dnia 10 marca 2011 r., V CSK 311/10 oraz z dnia 22 marca 2012 r., V CSK 95/11 – nie publ.).

Stanowisko to opiera się na założeniu, że postępowanie upadłościowe nie jest „sprawą w toku” w rozumieniu art. 192 pkt 1 i art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., celem bowiem tego postępowania nie jest rozstrzygnięcie o danym roszczeniu, lecz zaspokojenie wierzycieli przez likwidację masy upadłości i podział uzyskanych funduszy. Jakakolwiek decyzja w przedmiocie wierzytelności, tj. jej uznanie lub odmowa uznania, nie ma waloru rzeczy osądzonej, gdyż wydawana jest przede wszystkim dla celów postępowania upadłościowego i może być kwestionowana we właściwy sposób, z reguły w drodze procesu (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r., III CZP 22/92, OSNCP 1992, nr 11, poz. 188, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia 2006 r., V CSK 74/05, nie publ.).

Ograniczenie zastosowania potrącenia przy nabyciu wierzytelności po ogłoszeniu upadłości

Kolejnym ograniczeniem (w stosunku do zasad Kodeksu cywilnego) w możliwości skorzystania przez wierzyciela z prawa potrącenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym jest brzmienie art. 94 ust. 1 Prawa upadłościowego. Przepis ten mówi, że potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.

Artykuł 94 ust. 2 zawiera jednak wyjątek od zasad przewidzianych w ust. 1, stanowiąc, że potrącenie wierzytelności jest dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjmował odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.

Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości.

Zestawienie treści ust. 2 z treścią ust. 1 art. 94 p.u. prowadzi do wniosku, że potrącenie jest dopuszczalne wówczas, gdy nabywca staje się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, także po dniu ogłoszenia upadłości.

Potrącenie wierzytelności a przepisy ustawy o finansach publicznych

Przepisy ustawy o finansach publicznych stawiają wymogi formalne podmiotom będącym jednostkami Skarbu Państwa lub jednostkami samorządu terytorialnego, w przypadku składania przez właściwe organy tychże jednostek oświadczenia o potrąceniu należności przysługującej tymże podmiotom publicznym względem prywatnych przedsiębiorców będących ich kontrahentami w ramach prowadzonej współpracy o charakterze partnerstwa publiczno-prywatnego, wyłonionymi w ramach procedur uregulowanych przepisami ustawy Prawo zamówień publicznych.

Powołane wyżej przepisy przewidują szczególne warunki formalne dokonania potrącenia wymienionych w nim wierzytelności. Zgodnie z art. 62 ust. 4 tej ustawy, w razie dokonania potrącenia z urzędu (a nie na wniosek), potrącenie następuje z dniem wydania z urzędu postanowienia o potrąceniu. Potrącenie następuje w drodze postanowienia, na które służy zażalenie.

W zakresie dotyczącym sposobu realizacji przez wierzycieli, w tym także wymienionych w art. 63 ust. 1 ustawy o finansach publicznych, prawa do potrącenia wierzytelności do upadłego z wierzytelnościami upadłego ustawa Prawo upadłościowe zawiera przepisy szczególne, które wyłączają zastosowanie przepisów o potrąceniu zawartych w ustawie o finansach publicznych dotyczących sposobu realizacji prawa potrącenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 749/14).

Prawne ograniczenia zarzutu potrącenia zawarte w kodeksie postępowania cywilnego

Kodeks postępowania cywilnego zawiera przepisy, które w niektórych postępowaniach odrębnych ograniczają dopuszczalność podniesienia zarzutu potrącenia.

I tak zgodnie z art. 493 § 3 k.p.c., w postępowaniu nakazowym do potrącenia mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami określonymi w art. 485 k.p.c., natomiast art. 5054 § 2 k.p.c. normujący postępowanie uproszczone stanowi, że zarzut potrącenia jest dopuszczalny, jeżeli roszczenie objęte tym zarzutem nadaje się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym. W dwóch wypadkach ustawodawca wprost wyłączył więc dopuszczalność zarzutu potrącenia co do roszczeń, które nie mogłyby zostać rozpoznane w danym postępowaniu odrębnym, gdyby zostały wytoczone o nie samodzielne powództwa.

Przewidziane w art. 493 § 3 k.p.c. wymaganie udowodnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami wskazanymi w art. 485 k.p.c. nie dotyczy jednak sytuacji, w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., Sygnatura: III CZP 56/05).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2004 r., Sygn. akt I CK 666/03 stwierdził jednak, że ograniczenia dowodowe zastrzeżone przepisem art. 493 § 3 k.p.c. obowiązują niezależnie od tego, czy oświadczenie o potrąceniu zostało złożone przed wniesieniem zarzutów od nakazu zapłaty, czy dopiero w tym środku zaskarżenia.  

Wyłączenia możliwość potrącenia

Stosownie do Art. 505 k.c., nie mogą być umorzone przez potrącenie:

1) wierzytelności nieulegające zajęciu;

2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;

3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;

4) wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.

Potrącenie wzajemnych wierzytelności względem Skarbu Państwa

Dłużnik nie może przedstawić do potrącenia Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa wzajemnych wierzytelności, które ma w stosunku do innych państwowych jednostek organizacyjnych.  

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 października 2003 r., sygn. akt V CK 387/02, stwierdził, że nie można zgodzić się z  poglądem wyrażającym akceptację dla głoszonego przez niektórych przedstawicieli doktryny poglądu o dopuszczalności przedstawienia przez dłużnika Skarbu Państwa do potrącenia swojej wierzytelności niezależnie od tego, czy wierzytelność ta związana jest z działalnością tej samej stationis fisci, która dochodzi od dłużnika własnej należności.

Przeciwstawił się temu stanowisku również Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 1 czerwca 1994 r., II UZP 32/93 (OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 150) oraz w wyroku z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 60), stwierdzając, że ze względu na wielość państwowych jednostek organizacyjnych należy przyjąć zasadę, iż przesłanka wzajemności z art. 498 § 1 k.c. jest spełniona wtedy, gdy obie wierzytelności, tj. wierzytelność wobec Skarbu Państwa, i wierzytelność Skarbu Państwa, są związane z tą samą państwową jednostką organizacyjną.

Potrącenie w obrocie międzynarodowym – wspólnotowym

Na podstawie art. 17 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) potrącenie, które nie zostało uzgodnione w drodze umowy stron, podlega prawu właściwemu dla wierzytelności, z której dokonywane jest potrącenie.
Oznacza to, że prawu właściwemu na podstawie tej normy kolizyjnej – prawu właściwemu dla wierzytelności pasywnej – podlega dopuszczalność, przesłanki, sposób dokonania oraz skutki prawne potrącenia (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Katowicach z dnia 5 marca 2019 r., Sygn. akt XIX Ga 734/18).