Pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej jest dalej idąca ingerencją przez sąd w strukturę rodziny niż ograniczenie władzy rodzicielskiej i jako takie, zastosowanie znajduje w sytuacjach najdalej zagrażających dobru dziecka. Sytuacje te wymienia artykuł 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.), a polegają one na
- niemożności wykonywana władzy rodzicielskiej przez rodzica z powodu trwałej przeszkody,
- nadużywaniu tej władzy lub
- w sposób rażący zaniedbywaniu obowiązków rodzicielskich względem dziecka.
Pojęcie dobra dziecka
Rodzice wychowując dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską, obowiązani są przy tym troszczyć się o jego fizyczny i duchowy rozwój (art. 96 § 2 k.r. i o). W literaturze przedmiotu podkreśla się, co z punktu widzenia elementarnych zasad współżycia społecznego pozostaje dość oczywiste, że prawidłowe wychowanie dziecka polega na zapewnieniu mu stabilnej sytuacji rodzinnej, właściwego klimatu uczuciowego oraz otaczaniu go szacunkiem. Niewłaściwe, zagrażające dobru dziecka postępowanie rodziców polega więc na destabilizowaniu jego położenia (tak: T. Sokołowski, Komentarz do art. 96 k.r. i o, Lex) Rodzice wychowują wspólnie dziecko, a zatem zobowiązani są do współdecydowania o kierunku jego wychowania oraz zastosowanych metodach wychowawczych (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 20 października 1994 r., sygn. akt III AUr 289/94, OSA 1995, z. 3, poz. 33).
Tak wyglądają granice swego rodzaju „wzorca” zachowań rodziców, które winny złożyć się na prawidłowe wykonywanie władzy rodzicielskiej. Nie trudno zorientować się, że chodzi zarówno o zachowania względem i na rzecz dziecka – każdego z rodziców z osobna, tak bezpośrednie, jak i pośrednio wpływające na sytuację dziecka (w szczególności reagowanie i przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom stabilnej sytuacji dziecka, także i tym, których źródłem może pozostawać sytuacja rodzinna), jak i całokształt tych wzajemnych relacji pomiędzy rodzicami, które warunkują prawidłowe, wspólne sprawowanie władzy rodzicielskiej, ale także pozwalają na życie, dorastanie, kształtowanie osobowości dziecka, jego rozwój emocjonalny – w normalnej atmosferze, w szczególności dostarczającej dziecku prawidłowych wzorców (wzajemnego szacunku, zrozumienia, tolerancji, umiejętności rozwiązywania problemów – bez wzajemnej przemocy i kierowania wobec siebie bezpodstawnych zarzutów).
Zatem stan, który odbiega od zidentyfikowanego i pożądanego modelu sprawowania władzy rodzicielskiej uzasadnia właściwie pojmowaną ingerencję sądu rodzinnego – dla dobra dziecka, a nie, co mocno należy podkreślić – dla dobra jego rodziców, w szczególności ich dość subiektywnego samopoczucia, że w zasadzie nie dostrzegają niczego, co z ich strony zagrażałoby sytuacji ich dziecka.
Przypomnieć w związku z tym należy, że zgodnie z art. 3 ust. 1 Konwencji o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 23 grudnia 1991 r.), której Rzeczpospolita Polska jest stroną, „we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka” (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Kielcach z dnia 18 czerwca 2020 r. sygn. akt II Ca 1/20) .
Nadużywanie władzy rodzicielskiej
Nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka.
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 września 2000 r., I CKN 931/00, wskazał, że ma to miejsce w szczególności, gdy ojciec dziecka uporczywie, wielokrotnie nachodzi mieszkanie, w którym mieszka małoletnia z matką, przychodząc najczęściej w godzinach nocnych, zawsze będąc w stanie nietrzeźwym, ubliżając matce dziecka i grożąc jej, wywołując drastyczne awantury. W przykładzie tym, pomimo że agresja ojca nie była kierowana bezpośrednio przeciwko osobie dziecka, jego agresywne zachowanie wobec matki, stan w jakim przychodził do jej domu i wywoływane w obecności dziecka zajścia, oddziaływały negatywnie na stan psychiczny dziecka, wywołując u niego reakcje nerwicowo – lękowe, stwarzając poczucie destabilizacji i zagrożenia.
Roztrząsanie pochodzenia dziecka w kilka lat po urodzeniu, poprzez insynuacji o pozamałżeńskim jego pochodzeniu, połączone z agresją wobec niego i matki stanowi poważne nadużycie władzy rodzicielskiej uzasadniające najsurowsze rozstrzygnięcie pozbawiające rodzica tej władzy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 kwietnia 2000 r., I CKN 564/98).
Jeżeli małoletni obywatel polski, który ma odpowiednie rozeznanie, chce pozostać w Polsce, to działań rodzica zmierzających do realizacji woli dziecka, nie można uznać za nadużycie władzy rodzicielskiej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 października 1998 r. I CKN 834/98).
Pojęcie nadużywania władzy rodzicielskiej wypełnia również:
- stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej przez rodziców, w szczególności nadmierne karanie,
- wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych,
- zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy w domu lub do pracy zarobkowej,
- doprowadzenie przez brak dbałości do nagannego zachowywania się dziecka w szkole i do złych jego wyników w nauce,
- pozbawianie dziecka jego naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej pieczy drugiego z rodziców przez bezprawne zatrzymanie go u siebie, zwłaszcza gdy łączy się to z wywiezieniem dziecka wbrew woli drugiego z rodziców na stałe za granicę,
- zamieszkanie wraz z dzieckiem z nowym partnerem, jeżeli taki układ wywiera niekorzystny wpływ na wychowanie dziecka,
- rozpijanie dziecka,
i wiele innych zachowań, które w głównej mierze stanowią przestępstwo w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego (K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz., wyd. 5, Warszawa 2016, opubl. Legalis, postanowienie Sądu Okręgowego w Suwałkach z dnia 15 grudnia 2016 r. I Ca 498/16).
Trwała przeszkoda uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej
Przez trwałą przeszkodę, uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 960/00).
W postanowieniu z dnia 10 maja 2000 r., III CKN 775/00, Sąd Najwyższy uznał, że prowadzenie pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, i skazanie rodzica na karę długoletniego pozbawienia wolności wypełnia definicję przeszkody uniemożliwiającej wykonywanie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem.
Rażące zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich
Dokonując wykładni pojęcia zaniedbywania obowiązków rodzicielskich, zawartego w art. 111 § 1 k.r.o., trzeba mieć na uwadze, że do pozbawienia władzy rodzicielskiej upoważniają sąd tylko takie zaniedbania obowiązków względem dziecka, które mogą być ocenione jako rażące. Muszą to być poważne zaniedbania bądź zaniedbania o mniejszej wadze, które nabierają cech niepoprawności i uporczywości. W przepisie art. 111 § 1 k.r.o. chodzi o zaniedbania rodziców, które cechuje uporczywość, niepoprawność i nasilenie złej woli.
Zaniedbania o mniejszym ciężarze, nieosiągające takich cech, uzasadniają jedynie wydanie odpowiednich zarządzeń przewidzianych w art. 109 k.r.o. (zarządzenia sądu wymuszające powinne postępowanie rodziców, nadzór kuratorski, umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej itp). Pozbawienie władzy rodzicielskiej to najsurowszy środek ingerencji sądu, który można zastosować dopiero wówczas, gdy stosowane dotychczas łagodniejsze środki okazały się nieskuteczne lub gdy w okolicznościach danego wypadku jest oczywiste, że stosowanie łagodniejszych środków jest niecelowe (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 czerwca 1997 r. III CKN 122/97).
Nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu i uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka są wystarczającą przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 111 § 1 k.r.o. (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2000 r. III CKN 834/99).
Zabójstwo matki dziecka przez jego ojca – mającego negatywne cechy osobowości, zagrażające dobru dziecka – niszczy jego naturalne środowisko rodzinne i stanowi rażące zaniedbywanie obowiązków rodzica względem dziecka, co uzasadnia pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 k.r.o.) (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1998 r. II CKN 893/97).
Nie ma nadużycia władzy rodzicielskiej ojca, gdy ten, kierując się uczuciem dziecka, odmawia zgody na przysposobienie dziecka przez obecnego męża matki dziecka, choćby nawet dziecko było w nowej rodzinie wychowywane należycie i było do swego ojczyma przywiązane (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 1974 r. III CRN 346/73).
Pozbawienie przez ojca kilkuletniego dziecka naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej opieki matki oraz możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem i zatrzymanie go na stałe – wbrew woli matki – w obcym kraju zawiera elementy nadużycia władzy rodzicielskiej, które uzasadniają pozbawienie go tej władzy (postanowienie Sądu Najwyższego dnia 14 października 1970 r. III CRN 181/70).
Inne przyczyny pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej
Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zarządzenia przez sąd umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzenia tymczasowo pełnienia funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzenia umieszczenia małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej. Następuje to w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej a kontakty z dzieckiem
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej zachowuje prawo do kontaktów z dzieckiem, chyba że sąd opiekuńczy zakaże utrzymywania tych kontaktów, co może się zdarzyć, gdy utrzymywanie kontaktów rodzica z dzieckiem poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1998 r., II CKN 871/98).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej a uprzednie działania sądu
Pozbawienie władzy rodzicielskiej, mimo że jest środkiem najsurowszym, nie musi być poprzedzane innymi zarządzeniami o charakterze „ograniczającym”(tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 1998 r., II CKN 871/98).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej a obowiązek alimentacyjny
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie niweluje istnienia obowiązku alimentacyjnego rodzica wobec dziecka.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej w stosunku do jednego dziecka
Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko, co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 k.r.o. (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2000 r., III CKN 1143/00).
