Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnienie częściowe – istota instytucji

Stosownie do art. 16 § 1 kc ubezwłasnowolnienie częściowe może być zastosowane względem osoby pełnoletniej z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Przepis ten określa zatem dwie pozostające ze sobą w związku przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego, których ustalenie stanowi podstawę jego zastosowania.

Pierwsza przesłanka jest związana z ustaleniem konkretnego rodzaju zaburzenia psychicznego, którym dotknięta jest dana osoba.

Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw.

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego

Ubezwłasnowolnienie częściowe prowadzi do ograniczenia zdolności do czynności prawnych osoby oraz do ustanowienia kurateli dla zapewnienia pomocy osobie ubezwłasnowolnionej w prowadzeniu jej spraw.

Pomoc do prowadzenia spraw – definicja pojęcia

„Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste.

Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej osoby cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne. Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, Sąd nie może poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest określenie skonkretyzowanego jej zakresu (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., sygn. akt II CR 48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220).

Podobnie, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 kwietnia 2010 r, sygn. akt IV CSK 470/09 stwierdził, że skoro ustawodawca nie dokonał sprecyzowania rodzaju spraw, co do których osobie ubezwłasnowolnionej częściowo należy się pomoc, wynika stąd, że może to być pomoc do prowadzenia spraw o charakterze majątkowym, jak i osobistym. Sprecyzowanie zakresu niezbędnej pomocy jest rolą sądu orzekającego o ubezwłasnowolnieniu częściowym.

Inne przesłanki badane przez sąd w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie częściowe

Zgodnie z art. 554 1 § 1 kpc postępowanie dowodowe w sprawie o ubezwłasnowolnienie częściowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby objętej wnioskiem, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania przez nią potrzeb życiowych. Przepis ten określa zatem przedmiot postępowania dowodowego, zaliczając doń rodzaj spraw wymagających prowadzenia, co stanowi konieczny element ustalenia i oceny, czy i w jakich spośród nich potrzebne jest udzielenie danej osobie pomocy.

Wymienione okoliczności są istotne dla oceny, czy ewentualne ubezwłasnowolnienie leży rzeczywiście w interesie tej osoby, a więc czy spełniona jest nadrzędna dyrektywa orzekania o ubezwłasnowolnieniu.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 kwietnia 2010 r., sygn. akt IV CSK 470/09, wskazał, że konsekwencją naruszenia art. 554 1 § 1 kpc o postępowaniu dowodowym jest brak ustaleń, które są konieczne dla oceny, czy istnieje potrzeba udzielenia uczestnikowi takiej pomocy w prowadzeniu spraw, która wymaga jego częściowego ubezwłasnowolnienia. To z kolei oznacza, że art. 16 § 1 kc (definiujący ubezwłasnowolnienie częściowe) został zastosowany pomimo niedostatecznego wyjaśnienia, czy spełniona została jedna z jego koniecznych przesłanek.

Różnice pomiędzy ubezwłasnowolnieniem częściowym i ubezwłasnowolnieniem całkowitym

• Ubezwłasnowolnienie całkowite prowadzi do utraty zdolności do czynności prawnych i ustanowienia opiekuna, będącego przedstawicielem ustawowym  (art. 12 i 13 § 2 kc) natomiast ubezwłasnowolnienie częściowe tylko tę zdolność ogranicza oraz prowadzi do ustanowienia kurateli dla zapewnienia pomocy osobie ubezwłasnowolnionej w prowadzeniu jej spraw (art. 15 i art. 16 § 2 kc). Odmienność skutków ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego sprowadza się zatem do dalej idącej pomocy (opieka) bądź zapewnienia jej w mniejszym rozmiarze (kuratela).
• Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone wobec osób, które ukończyły trzynaście lat, a częściowe wyłącznie w stosunku do osób pełnoletnich.
• W wypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego relacja przyczynowa zachodzi między stanem psychicznym a sferą wolitywną i emotywną, zaś w wypadku ubezwłasnowolnienia częściowego niezbędny jest związek między zaburzeniami psychicznymi osoby objętej wnioskiem a potrzebą pomocy do prowadzenia jej spraw.

Podobieństwa pomiędzy ubezwłasnowolnieniem częściowym i ubezwłasnowolnieniem całkowitym

• W obu rodzajach postępowań o ubezwłasnowolnienie, badaniu podlega przesłanka medyczna, która jest przedmiotem koniecznego dowodu z opinii biegłych odpowiednich specjalności (art. 553 kpc).
• W każdym też wypadku postępowanie wszczynane jest na wniosek, który – gdy obejmuje żądanie ubezwłasnowolnienia całkowitego – może być uwzględniony w mniejszym rozmiarze właśnie przez orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego.

Fakultatywność ubezwłasnowolnienia częściowego

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 lutego 1974 r., sygn. akt I CR 8/74, OSNC 1975, nr 1, poz. 12, stwierdził, że pomimo zaistnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej, jeżeli ubezwłasnowolnienie w większym stopniu miałoby osłabić pozycję tej osoby, niż przynieść jej pomoc.

Sąd Najwyższy wskazał, że niekiedy pozostawienie możności samodzielnego prowadzenia swoich spraw może być korzystniejsze od pomocy kuratora (tak: przegląd orzeczeń: A. Szpunar, W. Wanatowska, NP 1976, nr 2, s. 275; a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1999 r., sygn. akt II CKN 269/99, Prok. i Pr. (dodatek) 2000, nr 2, poz. 27).

Ubezwłasnowolnienie częściowe ma zatem na celu ochronę interesu osobistego lub majątkowego osoby fizycznej oraz interesu jej otoczenia (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1969 r., sygn. akt I CR 132/68, z glosą S. Wójcika, NP 1970, nr 1, s. 114).

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 kwietnia 1968 r., sygn. akt II CR 70/68 stwierdził, że  celem omawianej instytucji jest ochrona interesów osoby chorej, „a nie interesów władz i nie może obracać się przeciwko osobie chorej”. Pomocy i ochrony prawnej powinny udzielić osobie przede wszystkim w pierwszej kolejności jednostki pomocy społecznej, których zadaniem statutowym jest pomoc osobom samotnym , upośledzonym bądź nieporadnym życiowo (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 lutego 2013 r., Sygn. akt I ACa 17/13)

Fakultatywność ubezwłasnowolnienia częściowego – przykład z praktyki sądowej

W sprawie sygn. akt I ACa 17/13 prowadzonej przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu (postanowienie z dnia 14 lutego 2013 r.) biegli w sposób jednoznaczny stwierdzili w konkluzji swojej opinii , że uczestnik postępowania jest zdolny do kierowania swoim postępowaniem. Biegli przyznali wprawdzie istnienie lekkiego upośledzenia umysłowego i cech osobowości bierno-zależnej, jednak w swoich wyjaśnieniach złożonych na rozprawie jednoznacznie stwierdzili, że ubezwłasnowolnienie częściowe uczestnika byłoby niecelowe, gdyż nie tylko nie potrzebuje on pomocy w prowadzeniu swoich spraw w rozumieniu art. 16 kc, ale wręcz orzeczenie takie pogłębiłoby jego problemy w funkcjonowaniu i jeszcze bardziej uzależniłoby od pomocy osób trzecich.

Kurator dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo

Jak wynika z art. 16 § 2 kc w zw. z art. 181 kro dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę. Jednakże kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi. W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia kuratela ustaje z mocy prawa.

Fakultatywny charakter ustanowienia kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 9 stycznia 1969 r., sygn. akt I CR 492/68 wskazał, że kurator z art. 181 kro nie jest niezbędny, jeśli chodzi o spowodowanie, by uczestnik poddał się zgodnie z zaleceniem biegłych systematycznemu leczeniu i kontroli stanu zdrowia. Tego rodzaju porad czy starań mogą się podjąć członkowie rodziny uczestnika albo właściwe organa państwowe lub społeczne.

Uprawnienia kuratora osoby ubezwłasnowolnionej częściowo

Kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenia swoim prawem (art. 17 kc) również w tym wypadku, gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem (art. 181 § 1 kro) (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1977 r., sygn. akt III CRN 132/77, OSNC 1978, Nr 11. poz. 204).

Zagadnieniem, czy kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest uprawniony do działania za nią w procesie w sprawach wynikłych z czynności prawnych przewidzianych w art. 17 kc (a więc czynności prawnych, przez które osoba ubezwłasnowolniona częściowo zaciągnęła zobowiązanie lub rozporządziła swoim prawem), w sytuacji, gdy sąd opiekuńczy nie przyznał mu uprawnień określonych w art. 181 § 1 kro, zajmował się Sąd Najwyższy w orzeczeniach z 8 lutego 1970 r. (OSNCP 1971, nr 6, poz. 104) oraz z dnia 30 września 1997 r. (OSNCP 1978, nr 11, poz. 204).

W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy zagadnienie to rozstrzygnął pozytywnie stwierdzając jednocześnie, że kurator tej osoby jest uprawniony do działania za nią w procesie, choćby postanowienie sądu opiekuńczego nie zawierało upoważnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej.

Przepis art. 181 § 1 kro przewidujący, że sąd opiekuńczy może upoważnić kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem, oznacza więc tylko możliwość rozszerzenia uprawnień kuratora poza ramy przedstawicielstwa wynikającego z innych przepisów prawa, nie może zaś być interpretowany w tym sensie, że kurator, któremu sąd opiekuńczy nie przyznał uprawnień przewidzianych w art. 181 § 1 kro, nie może być przedstawicielem osoby częściowo ubezwłasnowolnionej nawet w tym zakresie, który wynika z przepisów prawa cywilnego materialnego i formalnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2011 r., sygn. akt III CSK 54/10).

Ograniczona zdolność do czynności prawnej osoby ubezwłasnowolnionej częściowo

Stosownie do art. 65. § 1 kpc zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową – a więc zdolność do występowania w procesie jako strona) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych, a zatem również osoba ubezwłasnowolniona częściowo, ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie (§ 2).

Wykładnia art. 66 w związku z art. 65 § 2 K.p.c. prowadzi do wniosku, że zdolności procesowej nie posiada nie tylko osoba pozbawiona całkowicie zdolności do czynności prawnych, ale także osoba ograniczona w tej zdolności w sprawach wynikających z czynności prawnych, których osoba ta nie mogłaby wykonywać samodzielnie. W tym zakresie przedstawicielem osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest jej kurator, ustanowiony zgodnie z art. 16 § 2 K.c., któremu nie jest w tym celu potrzebne szczególne upoważnienie sądu opiekuńczego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1977 r., sygn. akt III CRN 132/77, OSNC 1978/11/204; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1970 r., sygn. akt II CZ 115/70, OSNC 1971/6/104; Stanisława Kalus [w:] „Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz”, pod red. Kazimierza Piaseckiego, s. 1111-1114; Henryk Dolecki „Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz”, teza 5 do art. 181).

Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego podejmować czynności prawne wymienione w art. 20-22 kc. Natomiast do czynności prawnych, przez które osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązania lub rozporządza prawem, potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego tej osoby (art. 17 K.c.).

Czynności prawne, które osoba ubezwłasnowolniona częściowo może podejmować samodzielnie

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, jak też rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.

Jeżeli kurator osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda kuratora.

Możliwość orzeczenia ubezwłasnowolnienia częściowego w sytuacji złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie całkowite

W doktrynie dominuje pogląd, że oba orzeczenia – o ubezwłasnowolnieniu częściowym i całkowitym, są orzeczeniami jednorodzajowymi i przez to orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego nie narusza art. 321 § 1 w związku z art. 13 § 2 kpc, stanowiących, że sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie, gdy wnioskiem objęte jest ubezwłasnowolnienie całkowite. W takim przypadku jest to orzeczenie o „czymś mniej” (minus) względem żądania wnioskodawcy i w zależności od rodzaju ubezwłasnowolnienia będzie się różnić zakres (rodzaj) pomocy objętej orzeczeniem.

Tak więc wniosek o całkowite ubezwłasnowolnienie uprawnia sąd także do orzeczenia częściowego ubezwłasnowolnienia, jako mieszczącego się w żądaniu orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 26 stycznia 2012 r., sygn. akt III CSK 169/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 97, zgodnie z którym między ubezwłasnowolnieniem całkowitym i częściowym nie zachodzi stosunek tego rodzaju, że pozwalałby na sformułowanie poglądu prawnego, że orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego jest „czymś więcej” niż orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego i w efekcie w sprawie zainicjowanej wnioskiem o ubezwłasnowolnienie całkowite sąd może orzec ubezwłasnowolnienie częściowe.

Możliwość zadawania pytań biegłym wydającym opinię co do ubezwłasnowolnienia częściowego

Artykuł 286 kpc stanowi, że sąd może zażądać ustnego wyjaśnienia opinii biegłego złożonej na piśmie, może też w razie potrzeby zażądać dodatkowej opinii od tych samych lub innych biegłych. Powstaje zatem kwestia, czy z przepisu tego wynika tylko możliwość, czy także powinność sądu uzyskania ustnego wyjaśnienia opinii. Kwestia ta łączy się z prawem zadawania pytań biegłym przez uczestników postępowania.

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 kwietnia 2010 r., sygn. akt IV CSK 470/09 stwierdził, że przy zróżnicowanych poglądach w tej kwestii, zasadniczo panuje zgoda co do pewnego minimum, czyli co do tego, że stronie należy umożliwić zadawanie pytań biegłemu, jeżeli składa taki wniosek. Można dodać, że szczególny charakter postępowania o ubezwłasnowolnienie oraz istotna rola, jaka w nim przypada dowodowi z opinii biegłych powodują, że poprzestać na opinii pisemnej można tylko w rzeczywiście specyficznych okolicznościach danej sprawy.

Ubezwłasnowolnienie częściowe w prawie międzynarodowym

Pogląd, że ubezwłasnowolnienie częściowe w aspekcie przedmiotowym odpowiada instytucji „wspomagania podejmowania decyzji przez osobę niepełnosprawną” znajduje ugruntowanie w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r.

Artykuł 12 ust 4 Konwencji stanowi, że państwa – strony Konwencji zagwarantują, że wszelkie środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej przez osoby niepełnosprawne obejmować będą odpowiednie i skuteczne zabezpieczenia w celu zapobiegania nadużyciom, zgodnie z międzynarodowym prawem praw człowieka. Zabezpieczenia zapewnią, że środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej będą respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, będą stosowane przez możliwie najkrótszy czas i będą podlegały regularnemu przeglądowi przez właściwe niezależne i bezstronne władze lub organ sądowy. Zabezpieczenia powinny być proporcjonalne do stopnia, w jakim takie środki wpływają na prawa i interesy danej osoby.

Przywołana umowa międzynarodowa została ratyfikowana przez Polskę za uprzednią zgodą wyrażoną ustawą z dnia 15 czerwca 2012 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. (Dz. U. poz. 882), która w stosunku do Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie dnia 25 października 2012 r. (Dz. U. z 2012 r. poz. 1170). Polska wniosła oświadczenie interpretacyjne o treści: „Rzeczpospolita Polska oświadcza, że interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie krajowym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem”.

Celowości ubezwłasnowolnienia częściowego

Przesłanka celowości ubezwłasnowolnienia ma zasadnicze znaczenie w kontekście wspomnianego art. 12 ust. 4 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Ponieważ Konwencja została ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, zgodnie z art. 91 ust. 2 Konstytucji ma pierwszeństwo przed ustawą w razie niedającej się z pogodzić z nią, jako umową międzynarodową ratyfikowaną za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie.

Zatem bez znaczenia jest niewskazanie expressis verbis tej przesłanki celowości ubezwłasnowolnienia przez ustawodawcę w art. 16 § 1 k.c., zwłaszcza że judykatura (co akceptowała nauka prawa) od kilkudziesięciu lat konsekwentnie tak właśnie odczytuje ten przepis, że jego zastosowanie wymaga spełnienia przesłanki celowości ubezwłasnowolnienia (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 maja 2018 r., Sygn. akt V ACa 427/17).

Ubezwłasnowolnienie częściowe a przymusowe leczenie

Ubezwłasnowolniony całkowicie ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody przedstawiciela ustawowego, co obejmuje też przyjęcie do szpitala psychiatrycznego pełnoletniej osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, zdolnej do wyrażenia zgody.

Powyższe wynika z art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz z art. 22 ust. 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. Biorąc pod uwagę, że ubezwłasnowolnienie całkowite silniej ingeruje w sferę praw jednostki niż ubezwłasnowolnienie częściowe, uznać należy, że osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma także prawo do odmowy przymusowego leczenia.

Pierwszy ze wspomnianych przepisów stanowi, że: „Pacjent małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, ma prawo do wyrażenia sprzeciwu co do udzielenia świadczenia zdrowotnego, pomimo zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego. W takim przypadku wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.”

Treść drugiego przepisu jest następująca: „Jeżeli przyjęcie do szpitala dotyczy osoby małoletniej powyżej 16 roku życia lub osoby pełnoletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej, zdolnej do wyrażenia zgody, jest wymagane również uzyskanie zgody tej osoby na przyjęcie. W przypadku sprzecznych oświadczeń w sprawie przyjęcia do szpitala psychiatrycznego tej osoby i jej przedstawiciela ustawowego, zgodę na przyjęcie do szpitala wyraża sąd opiekuńczy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.” W każdym z tych wypadków (to jest w razie sprzeczności oświadczeń osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie i jego opiekuna prawnego) ustawodawca wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego (tak: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 17 maja 2018 r., sygn. akt V ACa 427/17).

Ubezwłasnowolnienie a kurator dla osoby niepełnosprawnej

Maciej Domański (w: Ubezwłasnowolnienie w prawie polskim a wybrane standardy międzynarodowej ochrony praw człowieka; Prawo w Działaniu Sprawy Cywilne 17/2014) wskazuje, że od czasu obowiązywania prawa osobowego modyfikacjom ulegały ustawowe przesłanki ubezwłasnowolnienia. Orzecznictwo SN systematycznie zawężało możliwość stosowania instytucji ubezwłasnowolnienia (wymaganie celowości ubezwłasnowolnienia czy realizacji interesu osoby, której ubezwłasnowolnienie ma dotyczyć).

Stwierdzenie występowania stanu chorobowego nie oznacza możliwości orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Należy stwierdzić, że występowanie zaburzeń psychicznych czy niepełnosprawności intelektualnej nie tylko nie uniemożliwia, ale nawet może być wskazaniem dla ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Takie stanowisko znajduje również uzasadnienie w treści art. 558 § 2 k.p.c., dodanego nowelizacją z 9 maja 2007 r. Norma ta przewiduje obowiązek sądu, w razie oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie, zawiadomienia sądu opiekuńczego o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Ustawodawca wprost przewidział więc sytuację, gdy brak jest przesłanek orzeczenia ubezwłasnowolnienia, ale z powodu występujących zaburzeń (należy uznać, że przede wszystkim natury psychicznej lub intelektualnej) istnieje potrzeba ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej. W takiej sytuacji można ustanowić kuratora również bez wniosku czy zgody osoby niepełnosprawnej (art. 600 § 2 k.p.c.).

Ustanowienie kuratora dla osoby niepełnosprawnej nie ogranicza jej zdolności do czynności prawnych. Instytucja realizuje więc zalecenie zapewnienia środków nieograniczających zdolności czynnej osoby im poddanej (zasada 2 ust. 4 rekomendacji nr R(99)4) i zasadę ochrony zdolności do czynności prawnych (zasada 3 rekomendacji nr R(99)4). Należy wskazać, że kurator osoby niepełnosprawnej nie jest jej przedstawicielem ustawowym. Konstrukcja taka, z jednej strony, chroni zdolność czynną osoby niepełnosprawnej, z drugiej zaś strony poważnie ogranicza zakres kompetencji i realnych możliwości działania kuratora, który aby dokonywać czynności prawnych bezpośrednio ze skutkiem dla osoby niepełnosprawnej, musi działać na podstawie pełnomocnictwa.

Zmiana postanowienia o ubezwłasnowolnieniu

W myśl art. 559 kpc występują trzy rodzaje możliwości wzruszenia orzeczonego prawomocnie ubezwłasnowolnienia: uchylenie ubezwłasnowolnienia, zmiana ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe oraz zmiana odwrotna – z częściowego na całkowite.

Uchylenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić w przypadku gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Ma to miejsce w sytuacji, kiedy utrzymywanie ubezwłasnowolnienia uczestnika przestało być celowe i potrzebne ze względu na istotną poprawę jego stanu zdrowia, co powoduje, że odpada tym samym jedna z materialnoprawnych przesłanek ubezwłasnowolnienia i wówczas zdezaktualizowane ubezwłasnowolnienie podlega uchyleniu – także z urzędu.

Obowiązek sądu do uchylenia ubezwłasnowolnienia częściowego

Ze względu na dotkliwość skutków ubezwłasnowolnienia, Sąd Najwyższy w uchwale całego składu Izby Cywilnej z dnia 14 października 2004 r., sygn. akt III CZP 37/04, OSNC 2005, nr 4, poz. 47, podkreślił, że przewidziana w tym przepisie możliwość wszczęcia postępowania z urzędu staje się obowiązkiem, kiedy tylko sąd poweźmie wiarygodną informację, iż stan zdrowia ubezwłasnowolnionego poprawił się na tyle, że uzasadnia sprawdzenie aktualności dotychczasowego orzeczenia w tym przedmiocie.

Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.

Dokumenty wymagane do wniosku o ubezwłasnowolnienie

Do wniosku o ubezwłasnowolnienie należy dołączyć:

• dowód uiszczenia opłaty sądowej,
• odpis skrócony aktu małżeństwa lub aktu urodzenia wnioskodawcy,
• odpis skrócony aktu urodzenia lub aktu małżeństwa uczestnika postępowania,
• zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• odpis wniosku i wszystkich załączników dla uczestnika, prokuratora, małżonka uczestnika

(tak: informacja o ubezwłasnowolnieniu 33/K/UU/SO).

Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie

Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie wynosi 100 zł.
Z uwagi na konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych w przedmiocie stanu zdrowia uczestnika, sąd pobiera od wnioskodawcy zaliczkę na poczet tej opinii.

Elementy konieczne wniosku o ubezwłasnowolnienie

Elementy konieczne wniosku o ubezwłasnowolnienie to:

• oznaczenie sądu, do którego wnoszony jest wniosek,
• imię, nazwisko wnioskodawcy, jego adres oraz nr PESEL,
• imię, nazwisko osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona, jej adres oraz inne dane,
• jeżeli osoba, która ma zostać ubezwłasnowolniona, pozostaje w związku małżeńskim ‒ imię, nazwisko małżonka oraz jego adres (w przypadkach, w których wnioskodawcą nie jest małżonek osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona),
• jeżeli osoba, której wniosek dotyczy, ma przedstawiciela ustawowego (który nie jest wnioskodawcą) ‒ imię i nazwisko przedstawiciela ustawowego oraz jego adres,
• oznaczenie rodzaju pisma słowami „Wniosek o ubezwłasnowolnienie”,
• dokładne określenie żądania poprzez wskazanie czy wnioskodawca domaga się ubezwłasnowolnienia częściowego czy całkowitego,
• wskazanie, że wnioskujący należy do kręgu osób, które mogą złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie,
• wskazanie czy stan zdrowia uczestnika umożliwia mu osobiste stawienie się w sądzie celem wysłuchania,

(tak: informacja o ubezwłasnowolnieniu 33/K/UU/SO).

Uzyskanie odpisu aktu stanu cywilnego

Uzyskać akt stanu cywilnego może każda osoba, której akt dotyczy, oraz:

• jej małżonek,
• zstępni, wstępni, rodzeństwo,
• przedstawiciel ustawowy (na przykład rodzic) lub opiekun,
• osoba, która wykaże interes prawny w uzyskaniu odpisu (czyli uzasadni interes, który wynika z przepisów prawa, i przedstawi odpowiednie dokumenty – na przykład zobowiązanie sądu),
• sąd,
• prokurator,
• organizacja społeczna, jeśli uzasadni to swoimi celami statutowymi i przemawia za tym interes społeczny,
• instytucja administracji publicznej (na przykład urząd gminy), jeżeli jest to konieczne do realizacji jej ustawowych zadań.

Koszt uzyskania odpisu aktu stanu cywilnego, to (na dzień 29 stycznia 2023 r.):

(tak: www.gov.pl)

Uzyskanie świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie

Zgodnie z Art. 552 § 1 kpc, jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego, sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień.

Sąd odrzuca wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe (§ 2).

Art. 21 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego mówi natomiast, że osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody.

Konieczność przeprowadzenia takiego badania stwierdza lekarz psychiatra, a w razie niemożności uzyskania pomocy lekarza psychiatry – inny lekarz. Przed przystąpieniem do badania uprzedza się osobę badaną lub jej przedstawiciela ustawowego o przyczynach przeprowadzenia badania bez jej zgody (ust. 2).

Na temat ubezwłasnowolnienia całkowitego – czytaj tutaj