Zgodnie z art. 400 § 1 kpk, jeżeli po rozpoczęciu przewodu sądowego ujawni się, że czyn oskarżonego stanowi wykroczenie, sąd, nie przekazując sprawy właściwemu sądowi, rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując w dalszym jej toku przepisy Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
- Zmiana postępowania karnego w postępowanie wykroczeniowe
- Pojęcie sprawy o wykroczenie
- Pojęcie sprawy o przestępstwo
- Brak związania sądu opisem czynu i jego kwalifikacją – konsekwencje procesowe
- Postępowanie sądowe dotyczące przestępstwa i wykroczenia w sytuacji wielości czynów
- Wyrok uniewinniający albo umarzający postępowanie karne a brak zakwalifikowania czynu z innego przepisu ustawy, niż wskazanego w skardze (art. 400 § 1 kpk)
- Zażalenie obwinionego na postanowienie sądu o umorzeniu postępowania w razie przedawnienia karalności czynu
- Apelacja od wyroku obejmującego zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie
- Uznanie czynu za wykroczenie a stosowanie przepisów kpk w postępowaniu odwoławczym prowadzonym na skutek zaskarżenia wyroku
- Przedawnienie karalności i wykonania kary za wykroczenie
- Zarzut przestępstwa a przedłużenie terminu przedawnienia wykroczenia
- Wniesienie prywatnego aktu oskarżenia a przedawnienie wykroczenia
Zmiana postępowania karnego w postępowanie wykroczeniowe
Najczęstszym przypadkiem zmiany w przedmiocie postępowania, także na późniejszych etapach postępowania przed sądem pierwszej instancji, jest przyjęcie odmiennego opisu czynu lub odmiennej kwalifikacji prawnej w wyroku wydanym przez sąd po przeprowadzeniu przewodu sądowego. Szczególnym wypadkiem jest tzw. konwersja postępowania karnego w postępowanie wykroczeniowe, do której może dojść nie tylko na etapie wyrokowania, ale już także w toku przewodu sądowego (art. 400 § 1 k.p.k.).
Od tego momentu (wydania wyroku obejmującego ukaranie za wykroczenia, a nie skazanie za przestępstwo albo od chwili wydania postanowienia w toku przewodu) sprawa o przestępstwo przekształca się w sprawę o wykroczenie ze wszystkimi tego konsekwencjami (wraz z koniecznością stosowania przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia do postępowania odwoławczego). Oczywiście, nie stoi to na przeszkodzie temu, by strony, w głosach końcowych albo w środku odwoławczym, wskazywały na naruszenie prawa (różnego rodzaju) albo błąd w ustaleniach faktycznych, które doprowadziły do błędnego przypisania wykroczenia, a nie przestępstwa. Nie zmienia to jednak charakteru sprawy jako sprawy o wykroczenie.
Pojęcie sprawy o wykroczenie
Konsekwencją tego jest słuszny pogląd wyrażany w orzecznictwie, że „sprawą o wykroczenie” w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia jest nie tylko sprawa, którą od początku prowadzono w trybie procedury wykroczeniowej, ale również taka, którą wszczęto z zarzutem przestępstwa, a następnie sąd pierwszej instancji, uznając ten czyn za wykroczenie, zaczął – stosownie do art. 400 § 1 k.p.k. – prowadzić dalej postępowanie już stosownie do przepisów kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Skoro zaś sprawa rozpoczęta, jako sprawa karna, stała się sprawą o wykroczenie i postępowanie prowadzono już wedle przepisów procedury wykroczeniowej, to tym samym także zaskarżanie wyroków przypisujących oskarżonemu popełnienie wykroczenia, odbywa się już wedle przepisów tej właśnie procedury.
To zaś oznacza, że również terminy zaskarżania takich wyroków określają przepisy kpw. (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 listopada 2014 r., sygn. akt V KK 322/14 oraz Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 maja 2022 r., Sygn. akt I KZP 15/21).
Pojęcie sprawy o przestępstwo
Pojęcie „sprawa o przestępstwo”, a ujmując szerzej – „sprawa o czyn zabroniony” (będący zbrodnią, występkiem albo wykroczeniem, względnie o określonym ustawowym zagrożeniu) nie stanowi więc kategorii statycznej charakteryzującej całe postępowanie od momentu jego wszczęcia do prawomocnego zakończenia. Jest to kategoria dynamiczna, mogąca podlegać zmianom na kolejnych etapach postępowania karnego i zależna jest od decyzji procesowych podejmowanych w jego toku (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 maja 2022 r., sygn. akt I KZP 15/21).
Brak związania sądu opisem czynu i jego kwalifikacją – konsekwencje procesowe
Przedmiot sprawy, choć w granicach zakreślonych przez zdarzenie historyczne, może podlegać zmianom w zakresie oceny prawnej czynu, która ujęta jest w wyrazie „przestępstwo”.
Skoro sąd nie jest związany ani opisem czynu, ani jego kwalifikacją prawną przyjętą przez oskarżyciela i może – chociażby na potrzeby ustalenia właściwości – uznać, że przedmiotem postępowania jest inaczej opisany czyn lub inaczej zakwalifikowany i ta ocena będzie determinowała dalszy przebieg postępowania w sprawie, to odmawianie takiego samego waloru wyrokowi wydanemu po przeprowadzeniu przewodu sądowego pozbawione byłoby jakichkolwiek racjonalnych względów. Prowadzi to z kolei do oczywistego wniosku, że choć akt oskarżenia jest podstawą dla określenia sprawy o przestępstwo w postępowaniu jurysdykcyjnym, nie „cementuje” on charakteru sprawy do jej prawomocnego zakończenia (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 maja 2022 r., sygn. akt I KZP 15/21).
W aspekcie czynu, który był przedmiotem postępowania miarodajne są nie tylko opis i kwalifikacja prawna czynu zawarte w akcie oskarżenia, ale także (a może nawet przede wszystkim) opis taki i kwalifikacja przyjęta w wyroku sądu pierwszej instancji (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021 r., sygn. akt II KK 497/21, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2019 r., sygn. akt III KK 624/17).
Postępowanie sądowe dotyczące przestępstwa i wykroczenia w sytuacji wielości czynów
W razie uznania, że czyn stanowi wykroczenie a nie przestępstwo, w przypadku, gdy sprawa dotyczy tylko jednego czynu, oczywistym jest, jak wskazano powyżej, że sąd stosuje art. 400 § 1 k.p.k.
Z kolei w wypadku spraw złożonych przedmiotowo, S. Żółtek (Artykuł 400 k.p.k. a postępowanie karne przedmiotowo-złożone, [w:] G. Rejman, B.T. Bieńkowska, Z. Jędrzejewski, P. Mierzejewski (red.), Problemy prawa i procesu karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Alfreda Kaftala, Warszawa 2008, s. 380) stwierdził, że art. 400 k.p.k. znajdzie zastosowanie, gdy wszystkie zarzucane oskarżonemu czyny, początkowo oceniane jako przestępstwa, okażą się wykroczeniami. Nieracjonalne jest założenie, że w toku jednego postępowania istnieje możliwość procedowania zarówno z zastosowaniem procedury karnej, jak również wykroczeniowej.
Paweł Dębowski i Magdalena Tokarska (w: Byt wykroczenia w postępowaniu karnym; Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ 2016/2, ISSN 1689-9601) argumentują natomiast, że sytuację wielości czynów, z których jeden jest wykroczeniem, należy traktować tak samo, jak w przypadku, gdy sprawa dotyczy tylko jednego czynu (zastosowanie art. 400 § 1 k.p.k.). Zasadnym jest zatem prowadzenie postępowania na podstawie Kodeksu postępowania karnego co do czynów będących przestępstwami, jak i Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczeniach co do czynów będących wykroczeniami.
Możliwe jest jednak wyłączenie sprawy wykroczeniowej do odrębnego rozpoznania według przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Celowość takiego działania będzie zachodzić jedynie w takiej sytuacji, gdy sprawa wykroczeniowa znajduje się na wstępnym etapie postępowania, a sprawa o przestępstwo ma charakter złożony i można przewidzieć, że będzie trwała bardzo długo.
Wyrok uniewinniający albo umarzający postępowanie karne a brak zakwalifikowania czynu z innego przepisu ustawy, niż wskazanego w skardze (art. 400 § 1 kpk)
W wypadku wyroku uniewinniającego albo umarzającego postępowanie karne (jeżeli w tym ostatnim wypadku nie dokonano odmiennych ustaleń i innej oceny prawnej czynu w porównaniu z czynem zarzucanym aktem oskarżenia) przedmiot sprawy będzie wyznaczony przez czyn zarzucony oskarżonemu w akcie oskarżenia, chyba że sąd odwoławczy uzna, że czyn ten należy zakwalifikować z innego przepisu ustawy niż wskazany w skardze oskarżycielskiej (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 maja 2022 r., sygn. akt I KZP 15/21).
Zażalenie obwinionego na postanowienie sądu o umorzeniu postępowania w razie przedawnienia karalności czynu
Ustosunkowanie się przez sąd odwoławczy do zarzutów dotyczących rozstrzygnięcia in merito, a podniesionych w zażaleniu obwinionego na postanowienie sądu rejonowego o umorzeniu postępowania sądowego w sprawie o wykroczenie z powodu przedawnienia karalności czynu, jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy wyniki dotychczasowego postępowania wskazują, że w grę może wchodzić uniewinnienie obwinionego, natomiast nie może oznaczać dopuszczalności wydania orzeczenia innego niż umorzenie postępowania w sytuacji, gdyby uniewinnienie okazało się niemożliwe (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1997 r. sygn. akt I KZP 1/97).
Apelacja od wyroku obejmującego zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 24 maja 2005 r., sygn. akt I KZP 14/05, LEX nr 148688 wskazał, że w razie apelacji od wyroku obejmującego zarówno przestępstwo, jak i wykroczenie, uznaje się, że rozpoznanie apelacji w odniesieniu do obu czynów (przestępstwa i wykroczenia) musi nastąpić według przepisów Kodeksu postępowania karnego. Gdyby natomiast apelacja dotyczyła wyłącznie wykroczenia, konieczne byłoby rozstrzyganie według przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia (art. 400 k.p.k.) (tak też: Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 9 sierpnia 2005 r., sygn. akt II AKa 135/05, KZS 2006, nr 5, poz. 57).
Paweł Dębowski i Magdalena Tokarska (w: Byt wykroczenia w postępowaniu karnym; Internetowy Przegląd Prawniczy TBSP UJ 2016/2, ISSN 1689-9601) podnoszą, że w odróżnieniu od postępowania przed sądem I instancji, w postępowaniu przed sądem II instancji nie ma możliwości rozpoznania spraw – wykroczeniowej i karnej – przed sądem karnym według dwóch procedur.
Wobec tego jedynym dopuszczalnym rozwiązaniem, zakotwiczonym w treści art. 400 k.p.k. w zw. z art. 458 k.p.k. jest uznanie, że postępowanie apelacyjne w sprawie wykroczeniowej powinno być rozpoznawane zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, a postępowanie apelacyjne w sprawie karnej – zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego.
Oznacza to zatem, że chęć zaskarżenia rozstrzygnięcia co do przestępstwa i wykroczenia rodzi konieczność wniesienia dwóch apelacji: w sprawie wykroczeniowej w terminie 7 dni i w sprawie karnej – w terminie 14 dni. Wobec tego należy postulować nałożenie na sąd obowiązku pouczania stron o prawie, sposobie i terminie wniesienia apelacji od wyroku rozstrzygającego zarówno co do przestępstwa, jak i wykroczenia, z zaznaczeniem odmienności zaskarżania orzeczenia co do wykroczenia i co do przestępstwa. Przyjęcie tego poglądu jest prostą konsekwencją obowiązywania w systemie prawa karnego procesowego oddzielnych regulacji ustawowych: Kodeksu postępowania karnego i Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
Uznanie czynu za wykroczenie a stosowanie przepisów kpk w postępowaniu odwoławczym prowadzonym na skutek zaskarżenia wyroku
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 października 2004 r., sygn. akt II KK 276/04, OSNwSK 2004, nr 1, poz. 1813 wskazał, że przeprowadzenie postępowania odwoławczego według przepisów Kodeksu postępowania karnego w sytuacji uznania przez sąd I instancji osądzanego czynu za wykroczenie, stanowi rażące i mające wpływ na treść wyroku naruszenie prawa procesowego, a mianowicie art. 400 kpk i art. 430 § 1 kpk w zw. z art. 109 § 2 kpw.
Posłużenie się przez ustawodawcę w art. 400 § 1 k.p.k. sformułowaniem o stosowaniu „w dalszym toku” sprawy przepisów Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia powinno być interpretowanie nie tylko jako nakaz stosowania przepisów tego Kodeksu podczas rozprawy głównej, ale także podczas postępowania odwoławczego i w postępowaniu toczącym się na skutek nadzwyczajnych środków zaskarżenia (tak: M. Kurowski, D. Świecki, Problematyka art. 400 kodeksu postępowania karnego, Prok.i Pr. 2004, nr 10, s. 68).
Z kolei w uchwale z dnia 24 maja 2005 r. Sygn. I KZP 14/05, OSP 2006, nr 1, poz. 5 Sąd Najwyższy uznał, że dopuszczalne jest stosowanie przepisów kpk w postępowaniu odwoławczym prowadzonym na skutek zaskarżenia wyroku Sądu I instancji, obejmującego zarówno czyn uznany za przestępstwo, jak i czyn uznany w trybie art. 400 kpk jako wykroczenie.
Przedawnienie karalności i wykonania kary za wykroczenie
Zgodnie z art. 45 § 1 kw, karalność wykroczenia ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok; jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od zakończenia tego okresu. W razie uchylenia prawomocnego rozstrzygnięcia, przedawnienie biegnie od daty uchylenia rozstrzygnięcia (§ 2). Orzeczona kara lub środek karny nie podlega wykonaniu, jeżeli od daty uprawomocnienia się rozstrzygnięcia upłynęły 3 lata (§ 3).
Więcej na temat przedawnienia wykroczenia – czytaj tutaj
Zarzut przestępstwa a przedłużenie terminu przedawnienia wykroczenia
Przedstawienie zarzutów w ramach kodeksu postępowania karnego stanowi surogat wszczęcia postępowania wykroczeniowego w rozumieniu art. 59 § 2 kpk. Czynność ta precyzuje bowiem przedmiotowo (co do czynu) i podmiotowo (co do osoby) dany czyn stanowiący przedmiot postępowania.
W związku z powyższym, wszczęciem postępowania w rozumieniu art. 45 § 1 k.w., tj. momentem decydującym o przedłużeniu terminu karalności czynu do 3 lat, jest nie tylko wszczęcie postępowania przez prezesa Sądu w zwykłym trybie wskazanym w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia, ale również moment przedstawienia zarzutów, o ile czyn stanowiący wykroczenie został początkowo oceniony jako przestępstwo (tak: Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 21 października 2003 r. Sygn. I KZP 9/03, Lex nr 81326).
Jak wskazuje Mikołaj Grzesik (w: Przedstawienie zarzutów w postępowaniu karnym a przedłużenie terminu przedawnienia wykroczenia w przypadku jednoczynowego zbiegu przestępstwa z wykroczeniem (studium przypadku); Prokuratura i Prawo 10-11, 2020), za wszczęcie postępowania prima facie należy uznać z pewnością wydanie odpowiedniego postanowienia przez prezesa Sądu w trybie art. 59 § 2 kpw.
Zdaniem autora, choć Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu wskazał, że chodzi mu o sytuację, gdy czyn stanowiący wykroczenie został początkowy uznany za przestępstwo, to nie można takiego sformułowania rozumieć wąsko i obejmować nim tylko sytuacji, gdy dany czyn kwalifikowany jako przestępstwo został następczo potraktowany wyłącznie jako wykroczenie. Należy uznać zatem, że Sąd Najwyższy wydając cytowane orzeczenie miał na myśli wszystkie przypadki, gdy czyn w sensie faktycznym, a nie normatywnym, z jakichkolwiek przyczyn, choćby w wyniku błędu organów procesowych, był uprzednio traktowany jako przestępstwo, podczas gdy mógł być traktowany wyłącznie jako wykroczenie lub (alternatywa łączna) równocześnie wykroczenie. Innymi słowy, Sąd Najwyższy rozszerzył aplikację art. 45 § 1 k.w. nie tylko na sytuacje, gdy dany czyn w sensie faktycznym okazał się być, mimo wcześniejszych ustaleń, tylko wykroczeniem, ale także wtedy, kiedy dany czyn okazał się być i przestępstwem, i wykroczeniem pozostającym w jednoczynowym zbiegu.
Art. 400 k.p.k. może zatem, jak trafnie podnosi Sąd Najwyższy, stanowić zatem ogólną wskazówkę interpretacyjną dla dopuszczenia możliwości transponowania do k.w. skutków procesowych przedstawienia zarzutów jako desygnatu wszczęcia postępowania w rozumieniu art. 45 § 1 k.w.
Uwzględniając powyższe uwagi należy stwierdzić, że przesłanką aktualizującą przedłużenie terminu przedawnienia nie jest konkretna kwalifikacja prawna czynu przyjęta w decyzji procesowej (w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów), lecz ustalenie, że wszczęto postępowanie karne przeciwko osobie o ten sam czyn.
Wniesienie prywatnego aktu oskarżenia a przedawnienie wykroczenia
Zgodnie z poglądem Mikołaja Grzesika (w: Przedstawienie zarzutów w postępowaniu karnym a przedłużenie terminu przedawnienia wykroczenia w przypadku jednoczynowego zbiegu przestępstwa z wykroczeniem (studium przypadku); Prokuratura i Prawo 10-11, 2020), zasadnym wydaje się również uznanie, że wszczęciem postępowania w rozumieniu zarówno art. 45 § 1 k.w., jak i art. 102 k.k. jest wniesienie prywatnego aktu oskarżenia w trybie art. 487 k.p.k.
Postępowanie prywatnoskargowe prywatnoskargowe inicjowane jest bowiem na podstawie spełniającego kryteria formalne aktu oskarżenia, który precyzuje czyn i osobę oskarżoną. W tym miejscu jedynie należy poczynić zastrzeżenie, że w niektórych konfiguracjach procesowych może dochodzić do wszczęcia postępowania o ten sam czyn tej samej osoby znacznie wcześniej. Chodzi m.in. o sytuacje, gdy prowadzono postępowanie przygotowawcze w stosunku do tego samego czynu, lecz umorzono je na mocy art. 322 k.p.k. w związku ze stwierdzeniem czynu ściganego z oskarżenia prywatnego i braku interesu społecznego w objęciu go ściganiem z urzędu. Wtedy jednak skutek procesowy w zakresie przedawnienia będzie zależał od fazy postępowania, w której doszło do umorzenia.
Jeśli do umorzenia doszło w fazie in personam, data przedstawienia zarzutów będzie decydować o przedłużeniu terminu karalności co do tego samego czynu rozumianego jako idem factum podlegającemu ocenie jako wykroczenie.
W sekwencyjnym lub równoległym postępowaniu w trybie kpw można zatem skutecznie argumentować, że termin przedawnienia karalności jednoczynowo zbiegającego się z przestępstwem wykroczenia uległ przedłużeniu na mocy art. 45 § 1 kw. Jeśli doszło do umorzenia postępowania w fazie in rem czynność wszczęcia nie może wywoływać skutków w zakresie przepisu art. 45 § 1 k.w. (brak sprecyzowania osoby sprawcy), ale wywołuje skutki w rozumieniu art. 102 k.k. i to również w ewentualnym sekwencyjnym postępowaniu prywatnoskargowym.