Zgodnie z art. 183 § 1 kodeksu postępowania karnego, osoba będąca świadkiem przestępstwa może uchylić się od odpowiedzi na pytanie zadane przez organy procesowe, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić tą osobę lub osobę dla niej najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Cel prawa do odmowy przez świadka odpowiedzi na pytanie w postępowaniu karnym

Przyznanie świadkowi w art. 183 § 1 k.p.k. prawa nieujawniania pewnych okoliczności (tj. tych, których ujawnienie mogłoby narazić na odpowiedzialność karną świadka lub osobę dla niego najbliższą) jest przejawem humanizmu ustawodawcy, który nie chce zmuszać świadka do narażania na odpowiedzialność karną jego samego lub osób dla świadka najbliższych (zasada: „nemo se ipsum accusare tenetur)(tak: Janusz Waliszewski Uwagi o uprawnieniu świadka do nieujawniania faktów mających znaczenie w sprawie Palestra 17/12(192), 83-85 1973).

Definicja świadka w kontekście prawa do odmowy odpowiedzi na pytanie w postępowaniu karnym

Uprawnienie z art. 183 § 1 k.p.k. przysługuje wyłącznie świadkowi, a więc osobie, która – zgodnie z wiedzą organu ścigania – nie jest sprawcą czynu ani osobą określoną w art. 313 § 1 k.p.k., lecz osobą, która może posiadać wiadomości istotne dla ustalenia sprawcy lub okoliczności popełnionego przez niego przestępstwa (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2007 r., sygn. akt V KK 108/06, LEX 299215).

Definicja osoby najbliższej

Kodeks karny w art. 115 § 11 stwierdza, że osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Odmowa odpowiedzi przez świadka na pytanie a prawo do milczenia

Świadek może, powołując się na treść art. 183 § 1 k.p.k., odmówić odpowiedzi na pytanie w każdej chwili, nie na jedno, ale na każde pytanie, które mogłaby rodzić skutki z art. 183 § 1 k.p.k.5, zadane mu przez organ przesłuchujący, jak i przez stronę (tak: Łojewski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1967 r., sygn. akt IV KR269/66, OSPiKA 1968 r., nr 4, s. 146). A zatem prawo odmowy odpowiedzi na pytanie daje jedynie sposobność uchylenia się od konkretnego pytania – nie pozwalając na pełną realizację prawa do milczenia, które przysługuje oskarżonemu.

Rodzaje pytań na które świadek może odmówić odpowiedzi w postępowaniu karnym

Podstawą odmowy przez świadka odpowiedzi na pytanie na gruncie art. 183 § 1 k.p.k. może być obawa wszczęcia postępowania przeciwko świadkowi lub osobie najbliższej, jak również obawa przed zastosowaniem odpowiedzialności karnej, wznowienia umorzonego postępowania lub podjęcia warunkowo umorzonego postępowania, pozbawienia dobrodziejstwa abolicji lub amnestii (tak: Zbigniew Kwiatkowski w: Zakazy dowodowe w procesie karnym, Kraków 2005 r., s. 257).

Sąd Najwyższy, który w uchwale z dnia 20 września 2007 r. w sprawie I KZP 26/0736, podkreślił, iż „przepis art. 183 § 1 k.p.k. pozwala świadkowi tylko uchylić się od odpowiedzi na pytanie, na które odpowiedź stanowiłaby ujawnienie okoliczności grożących zeznającemu (lub osobie dlań najbliższej) poniesieniem odpowiedzialności za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe i nie gwarantuje mu prawa do milczenia, to jeszcze stawia go przed dylematem: odmówić odpowiedzi na pytanie, w ten sposób zwracając uwagę organu procesowego na okoliczności, o istnieniu których wolałby nie wspominać, czy też zeznawać i narazić się na odpowiedzialność karną”.

Janusz Waliszewski (w: Uwagi o uprawnieniu świadka do nieujawniania faktów mających znaczenie w sprawie Palestra 17/12(192), 83-85 1973) pochylił się na kwestią, czy skoro przepis art. 183 § 1 k.p.k. stanowi, że świadek może się uchylić „od odpowiedzi na pytanie” – to a quid iuris, jeżeli przesłuchujący nie wpadnie na trop i nie zada takiego pytania, które dotyczyłoby znanej świadkowi okoliczności mającej znaczenie w sprawie i jednocześnie mogącej narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną, świadek w takiej sytuacji ma tę okoliczność ujawnić w myśl zasady, że obowiązkiem świadka, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, jest ujawnienie wszelkich okoliczności mających znaczenie w sprawie?

Odpowiadając na to pytanie, autor ten stwierdził, że wydaje się to niemożliwe do przyjęcia. Świadek, któremu art. 183 § 1 k.p.k. przyznaje prawo uchylenia się od odpowiedzi na określone w tym przepisie pytania, ma nie tylko prawo nieujawniania wobec organu przesłuchującego go okoliczności, które mogłyby narazić na odpowiedzialność karną jego samego lub osobę mu najbliższą, ale ma również prawo „niesygnalizowania” przesłuchującemu go organowi, że pewnych okoliczności nie ujawnił. A więc świadek ma prawo nie tylko nieujawniania, ale wręcz przemilczenia pewnych okoliczności, tj. tych, które mogłyby narazić na odpowiedzialność karną świadka lub osobę dla niego najbliższą. Obowiązek bowiem zasygnalizowania przez świadka organowi przesłuchującemu go, że pewnych okoliczności nie ujawnił, przekreśliłby w znacznej mierze sens przyznanego świadkowi — ze względów humanitarnych — przywileju nieujawniania okoliczności, o których mowa w art. 183 § 1 k.p.k.

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie w postępowaniu w sprawach o wykroczenia

Stosownie do art. 41 § 1 kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, w postępowaniu wykroczeniowym przy przeprowadzaniu dowodu z zeznań świadka stosuje się odpowiednio przepisy art. 182 oraz art. 183 k.p.k. Tak więc i tu świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Należy jednak podkreślić, że instytucja z art. 183 k.p.k. ma zastosowanie wyłącznie w sytuacji gdy narażenie to dotyczy przestępstwa – a nie jedynie wykroczenia.

Zagadnienie to poruszył Trybunał konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia 12 marca 2014 r. wydanego w sprawie sygn akt P 27/13, w którym to Trybunał powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2004 r. (sygn. akt I KZP 26/04 , OSNKW nr 11-12/2004, poz. 102) uznającą, że odpowiednie stosowanie – z mocy art. 41 § 1 k.p.w. – w postępowaniu w sprawach o wykroczenia art. 183 § 1 k.p.k., nie oznacza, aby osoba przesłuchiwana w charakterze świadka w sprawie o wykroczenie mogła odmówić odpowiedzi na pytanie także wtedy, gdy odpowiedź taka narażałaby osobę jej najbliższą na odpowiedzialność za wykroczenie. Może to uczynić jedynie wówczas, gdy odpowiedź ta mogłaby narazić osobę dla świadka najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

W konsekwencji, także osoba rozpytywana w sposób pozaprocesowy przez uprawniony organ, żądający od niej informacji, którą z mocy przepisu szczególnego ma obowiązek przekazać temu organowi, może odmówić udzielenia odpowiedzi, czyli nie udzielić określonej wiadomości, tylko wówczas, gdy owa odpowiedź (informacja) mogłaby narazić osobę jej najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, a nie za wykroczenie.

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie przy wykroczeniu dopuszczenia do prowadzenia pojazdu wbrew wymaganiom (art. 96 § 3 k.w.)

Art. 96 § 1 kodeksu wykroczeń typizuje wykroczenie polegające na dopuszczeniu przez właściciela, posiadacza, czy też użytkownika pojazdu do prowadzenia pojazdu przez osobę:
– niemającą do tego sprawności fizycznej lub psychicznej,
– niemającą wymaganych uprawnień,
– znajdującą się w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka,
I w innych przypadkach wymienionych w § 1 art. 96 k.w.

Przepis § 3 art. 96 k.w. nakłada na właściciela, który dopuścił się powyższego wykroczenia, obowiązek wskazania na żądanie organu procesowego komu powierzył pojazd do kierowania lub używania w oznaczonym czasie.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 12 marca 2014 r. (sygn akt P 27/13) stwierdził, że prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie przy wykroczeniu wskazanym w art. 96 § 3 k.w. realizuje się, jeżeli udzielenie odpowiedzi komu został powierzony pojazd mogłaby narazić osobę najbliższą właścicielowi lub posiadaczowi pojazdu na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie przy wykroczeniu przekroczenia prędkości (art. 92a k.w.)

Możliwa jest również sytuacja, w której ujawnienie faktu kierowania pojazdem przez osobę najbliższą wezwanemu mogłoby narazić ją na odpowiedzialność nie tylko za wykroczenie z art. 92a k.w. (niestosowanie się do ograniczenia prędkości), ale też np. za przestępstwo z art. 244 k.k. (gdy był wobec niej orzeczony zakaz środek karny w postaci zakazu prowadzenia pojazdów) czy z art. 180a k.k. (gdy decyzją właściwego organu cofnięto jej uprawnienia do kierowania pojazdami).

W takich wypadkach powstaje prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 15 grudnia 2015 r., sygn akt XVII Ka 817/15).

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie a pośrednie przyznanie się do winy

Zbigniew Sobolewski (w: Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo se ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982; wraz z uwagami Marii Jeż-Ludwichowskiej w: Prawo do milczenia w procesie karnym) zwraca uwagę, że skorzystanie przez świadka z przysługującego mu uprawnienia potwierdza podejrzenie, że świadek może być zamieszany w przestępstwo, co stanowi swoiste quasi-przyznanie się do winy. Zdaniem autora nie jest to jednak ani formalne przyznanie się do winy w trakcie przesłuchania, ani autodenuncjacja. Skorzystanie z prawa z art. 183 § 1 kpk nie będzie też prowadziło bezpośrednio do wszczęcia postępowania karnego przeciwko niemu, nie może być bowiem potraktowane jako zawiadomienie o przestępstwie (tak też: Dominika Lapawa w: Problem Pouczenia Świadka o prawie do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie).

Obowiązek pouczenia świadka o prawie do odmowy odpowiedzi na pytanie w postępowaniu karnym

Zgodnie z art. 191 § 2 kpk, świadka należy uprzedzić o treści art. 183 kpk, jeżeli ujawnią się okoliczności objęte tym przepisem. Brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla świadka (art. 16 § 1 kpk).

Uchybienie art. 183 § 1 kpk stanowi względną przyczynę odwoławczą z art. 438 pkt 2 k.p.k. (obrazę przepisów procesowych: art. 191 § 2 k.p.k. w zw. z art. 183 § 1 k.p.k.), mającą wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. 

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie a przestępstwo fałszywych zeznań (art. 233 kk)

Dominika Lapawa (w: Pozaustawowy kontratyp działania w ramach uprawnień wynikających z prawa do obrony w kontekście nowelizacji art. 233 § 1 Kodeksu karnego; 2018) postulowała, aby de lege ferenda klauzula niekaralności z art. 233 k.k. adresowana była do świadków-rzeczywistych sprawców przestępstwa. Proponowana klauzula niekaralności mogłaby brzmieć: „Nie podlega karze sprawca przestępstwa, który w obawie przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu za popełniony czyn, składa fałszywe zeznania dotyczące tego czynu”.

Tymczasem ustawą z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, wprowadzono do art. 233 k.k § 1a, ale o zupełnie innym brzmieniu aniżeli powyżej proponowana, w treści: Jeżeli sprawca czynu określonego w Art. 233 § 1 kk (przestępstwo zeznania nieprawdy lub zatajenia prawdy) zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Nie podlega karze, kto składa fałszywe zeznanie, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania (§ 3).

W uzasadnieniu tejże nowelizacji, Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Druk nr 207) podnosi, że zmiana w zakresie art. 233 k.k. ma na celu zwiększenie stopnia ochrony wymiaru sprawiedliwości przed wprowadzaniem w błąd organów procesowych w wyniku składania fałszywych zeznań lub fałszywych opinii. Zeznania świadków i opinie biegłych są to podstawowe źródła dowodowe. Wprowadzenie w błąd organów wymiaru sprawiedliwości może zakończyć postępowanie wyrokiem oczywiście niesprawiedliwym, i to zarówno poprzez skazanie osoby niewinnej, jak i brak skazania osoby winnej.

Jednocześnie k.p.k. przewiduje wystarczające gwarancje prawa do obrony przewidzianego w art. 6 EKPCZ i art. 42 ust. 2 Konstytucji. W szczególności realizacji gwarancji należy upatrywać w prawie do odmowy zeznań i prawie do odmowy odpowiedzi na pytanie, o którym mowa w art. 182 i art. 183 k.p.k. Skorelowane z tym uprawnieniem jest wyłączenie karalności osoby, która złożyła fałszywe zeznanie, nie wiedząc o możliwości skorzystania z uprawnień, przewidziane w art. 233 § 3 k.k.

Jak wskazuje A. Jaskóła, nie wydaje się, aby postawienie sprawcy przed alternatywą: „mówisz prawdę lub milczysz”, było sprzeczne z zasadą niedostarczania dowodów przeciwko sobie. Skoro na gruncie art. 74 k.p.k. dopuszcza się sytuację, w której oskarżony jest źródłem pewnej wiedzy, nawet z jego punktu widzenia niekorzystnej, i – co więcej – może być fizycznie zmuszony do dostarczenia dowodów, to tym bardziej nie może zostać uznane za sprzeczne z omawianą zasadą postawienie go przed wyborem pomiędzy złożeniem prawdziwych wyjaśnień lub skorzystaniem z prawa do odmowy ich złożenia (A. Jaskóła, Zasada nemo se ipsum accusare tenetur a odpowiedzialność za składanie fałszywych zeznań, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, Zeszyt 2 (5) 2012).

Na skutek nowelizacji art. 233 k.k. straciła na aktualności teza wyrażona w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2007 r., sygn. akt I KZP 26/07, iż nie popełnia przestępstwa fałszywych zeznań (art. 233 § 1 k.k.), kto umyślnie składa nieprawdziwe zeznania dotyczące okoliczności mających znaczenie dla realizacji jego prawa do obrony (art. 6 k.p.k.). Tym samym świadek-rzeczywisty sprawca przestępstwa składając fałszywe zeznania co do okoliczności popełnionego przez niego czynu celem uniknięcia odpowiedzialności karnej, nie znajduje się w sytuacji kontratypowej, a za składanie fałszywych zeznań może zostać skuteczne pociągnięty do odpowiedzialności karnej.

Wyjściem awaryjnym dla sprawcy przestępstwa przesłuchiwanego w charakterze świadka pozostaje zatem wyłącznie regulacja z art. 183 § 1 k.p.k., która oceniana jest jako uprawnienie privilegium odiosum (tak: K. Łojewski: Instytucja odmowy zeznań w polskim procesie karnym. Warszawa 1971, s. 130–131;)

Prawo świadka do odmowy odpowiedzi na pytanie a instytucje pokrewne

Prawo z art. 183 § 1 kpk jest odrębną instytucją procesową od przewidzianego w art 182 k.k. prawa odmowy zeznań przysługującego świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, oraz prawa do odmowy zeznań przez osobę najbliższą dla oskarżonego.

Pokrewną instytucję wyraża art. 180 § 1 kpk, który daje osobom obowiązanym do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji uprawnienie do odmowy zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru sprawiedliwości zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej.

Art 180 § 2 kpk stanowi natomiast, że osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

 Zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może przy tym dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych (§ 3).