Artykuł 357 1 Kodeksu cywilnego wprowadza zasadę, że jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd, po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może:
- oznaczyć sposób wykonania zobowiązania,
- oznaczyć wysokość świadczenia lub nawet
- orzec o rozwiązaniu umowy.
Ta instytucja prawna nosi nazwę klauzuli rebus sic stantibus.
- Klauzula rebus sic stantibus a zmiana umowy wolą samej strony
- Pojęcie nadzwyczajnej zmiany stosunków
- Obiektywny i niezależny od stron charakter nadzwyczajnej zmiany stosunków
- Powszechny charakter nadzwyczajnej zmiany stosunków
- Ryzyko kontraktowe a nadzwyczajna zmiana stosunków
- Pojęcie zasad współżycia społecznego w kontekście nadzwyczajnej zmiany stosunków
- Rozwiązanie umowy o dzieło wskutek zmiany stosunków
- Zmiana wysokości podatku jako nadzwyczajna zmiana stosunków
- Wzrost kursu franka szwajcarskiego jako nadzwyczajna zmiana stosunków
- Klauzula rebus sic stantibus jako zarzut procesowy
- Klauzula rebus sic stantibus mała - sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych
Klauzula rebus sic stantibus a zmiana umowy wolą samej strony
Podkreślenia wymaga, że zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus jest prerogatywą sądu. Strona umowy nie jest zatem samodzielnie władna do skutecznej zmiany umowy poprzez złożenie kontrahentowi oświadczenia woli o zmianie treści umowy.
Nic nie stoi natomiast na przeszkodzie alteracji umowy za zgodą wszystkich jej stron, uzyskaną w wyniku prowadzenia negocjacji.
Pojęcie nadzwyczajnej zmiany stosunków
Klauzula rebus sic stantibus, o której mowa w art. 357 1 k.c., dotyczy nadzwyczajnej zmiany stosunków, a nie nadzwyczajnej zmiany sytuacji życiowej jednej ze stron. Nadzwyczajna zmiana powinna być spowodowana niezwykłymi okolicznościami, które rzadko się zdarzają, są wyjątkowe, niezwykłe. Przez nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu wskazanego przepisu rozumie się obiektywne, o charakterze powszechnym przekształcenia stosunków społecznych, a zwłaszcza gospodarczych.
Nadzwyczajna zmiana stosunków może mieć tło przyrodnicze (nieurodzaj, niezwykle surowa zima), jak i społeczne (wojna, gwałtowna zmiana ustroju politycznego). Jako przykłady zdarzeń powodujących nadzwyczajną zmianę stosunków wskazuje się:
- epidemie,
- operacje wojenne,
- strajki generalne,
- klęski żywiołowe różnego rodzaju,
- nadzwyczajną, szczególnie głęboką zmianę sytuacji gospodarczej, objawiającą się hiperinflacją, gwałtownym spadkiem dochodu narodowego, masowymi upadłościami przedsiębiorstw,
- zasadnicze i zaskakujące zmiany przepisów prawa.
Obiektywny i niezależny od stron charakter nadzwyczajnej zmiany stosunków
Nadzwyczajna zmiana stosunków musi mieć charakter obiektywny i niezależny od stron (tak wyrok sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 grudnia 2016 r. I ACa 644/16). Innymi słowy, są to takie zdarzenia, które wykraczają poza granice ryzyka kontraktowego, a które to ryzyko, wynikające z potencjalnych zmian społecznych i gospodarczych, immanentnie wpisane w funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej, musi ponosić każdy zapobiegliwy i racjonalnie działający uczestnik obrotu.
Tak więc chodzi o okoliczności, które nie są objęte typowym ryzykiem umownym. Natomiast nadzwyczajna zmiana stosunków z istoty swej nie może mieć charakteru indywidualnego, tj. dotyczyć osobistej sfery strony (np. choroba samej strony lub członka jej rodziny, pożar siedliska). Mogą jedynie mieć wówczas zastosowanie przepisy o niemożliwości świadczenia (T. Wiśniewski (w:) G. Bieniek (red.) Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom 1. Warszawa 2003 r.s. 38).
Powszechny charakter nadzwyczajnej zmiany stosunków
Nadzwyczajna zmiana stosunków w rozumieniu art. 357 1 k.c. dotyczyć ma – o czym wyżej była mowa – okoliczności o charakterze powszechnym. Pojęcie to nie obejmuje natomiast zmian sytuacji życiowej jednej ze stron, chociażby zmiany te miały charakter nagły i niespodziewany. Nadzwyczajną zmianą stosunków nie jest zatem choroba kontrahenta, czy też jego problemy finansowe
Sformułowanie “nadzwyczajna zmiana stosunków” eliminuje zastosowanie ww. przepisu art. 357 1 k.c w przypadkach zmian stosunków wykraczających poza zakres zwykłego ryzyka nie mających jednak charakteru nadzwyczajnego.
Ryzyko kontraktowe a nadzwyczajna zmiana stosunków
Przesłankę nieprzewidywalności wiąże przepis art. 357 1 k.c. nie z przewidywaniem przez strony zdarzeń powodujących dla jednej z nich nadmierną trudność lub rażącą stratę, lecz z przewidywaniem następstw tych zdarzeń.
Nieprzewidywalność wpływu zmiany okoliczności na określone zobowiązanie stanowi, obok kryterium nadzwyczajnej zmiany stosunków, podstawę odróżnienia przypadków zwykłego ryzyka kontraktowego, z którym należy się zawsze liczyć się przy zawieraniu umowy od przypadków ryzyka wykraczającego poza ten zakres – nadzwyczajnego. Przewidywalność, jako kategoria subiektywna, wiąże się ściśle z kwestią odpowiednich mierników staranności, jakiej można wymagać od stron stosunku umownego.
W powyższym kontekście Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 21 kwietnia 2016 r. stwierdził, iż racjonalnie postępujący przedsiębiorca w momencie zawierania umowy najmu i ustalania z wynajmującym czynszu powinien dokonać niezbędnej analizy przewidywanych możliwych skutków wejścia w życie nowej ustawy, o której przecież od dłuższego czasu dyskutowano na forum publicznym i zabezpieczyć się stosownym zapisem umowy.
Pojęcie zasad współżycia społecznego w kontekście nadzwyczajnej zmiany stosunków
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, zasady współżycia społecznego oznaczają odesłanie do zasad słuszności, dobrej wiary w sensie obiektywnym, zasad uczciwości obowiązującej w stosunkach cywilnoprawnych i zasady lojalności wobec partnera.
Na treść zasad współżycia społecznego składają się akceptowane i godne ochrony reguły rzetelnego postępowania w stosunkach społecznych.
Powoływanie się na zasady współżycia społecznego wymaga wskazania konkretnej zasady, na którą powołuje się strona oraz wskazanie pełnej treści tej zasady (tak:
Rozwiązanie umowy o dzieło wskutek zmiany stosunków
Pokrewną regulację do art. 357 1 kc zawiera art. 632 § 2 kc stanowiący, że jeżeli wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę.
Stanowi to wyjątek od zasady, że jeżeli strony umówiły się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac (§ 1).
Zmiana wysokości podatku jako nadzwyczajna zmiana stosunków
Kwestia zmiany wysokości podatku VAT stanowiła przedmiot orzecznictwa w ramach wejścia w życie ustawy z dnia 11 kwietnia 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 545 z późn. zm.), gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego podwyższająca podatek VAT na roboty budowlane o 15% (z 7% do 22%).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wypowiedziano pogląd, który należy zaaprobować, że dokonana tą ustawą zmiana stanu prawnego uzasadnia ocenę, iż jest to, w rozumieniu art. 357 1 k.c., nadzwyczajna zmiana stosunków (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 22 listopada 2007 r. III CSK 111/07 nie publ., z dnia 16 maja 2007 r. III CSK 452/06 OSP 2009/2/19 z dnia z dnia 29 marca 2012 r. I CSK 333/11).
Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia 31 lipca 2013 r. (I ACa 239/13) wskazał, że nadzwyczajna zmiana stosunków w rozumieniu art. 357 1 k.c. jest to nie tylko zmiana o charakterze powszechnym, niezależnym od woli stron, ale musi to być zmiana zasadnicza niemieszcząca się w ryzyku kontraktowym. Podwyższenie podatku VAT tylko o 1% nie stanowi zasadniczej zmiany, jak to miało miejsce, np. w 2004 r., kiedy podatek VAT na roboty budowlane podwyższono aż o 15% z 7% do 22%.
Wzrost kursu franka szwajcarskiego jako nadzwyczajna zmiana stosunków
Wynikający z kryzysu gospodarczego wzrost kursu franka szwajcarskiego nie może być uznany za nadzwyczajną zmianę stosunków. Wzrost kursu waluty stanowi sytuację objętą zwykłym ryzykiem umownym w przypadku zawierania kredytów denominowanych w walucie obcej.
Sąd Najwyższy wskazał, że biorący kredyt, zwłaszcza długoterminowy z przeliczeniem zobowiązań okresowych (rat spłacanego kredytu) według umówionej waluty (klauzula walutowa) ponosi ryzyko polegające albo na płaceniu mniejszych rat w walucie kredytu, albo większych, niż to wynika z obliczenia w tej walucie, gdyż na wysokość każdej raty miesięcznej wpływa wartość kursowa waluty kredytu w stosunku do waluty waloryzacji tego kredytu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 marca 2016 r., sygn. akt I ACa 1362/15).
Klauzula rebus sic stantibus jako zarzut procesowy
^ Z tego względu, że stosowanie klauzuli rebus sic stantibus jest prerogatywą sądu, powołanie się na jej brzmienie w procesie sądowym, wytoczonym przez kontrahenta domagającego się spełnienia zobowiązania na zasadach wynikających z zawartej umowy, jako zarzut procesowy, będzie nieskuteczne. Zasadne będzie natomiast wytoczenie powództwa wzajemnego.
Klauzula rebus sic stantibus mała – sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych
Stosownie do art. 358 1 kc, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
Na temat wygaśnięcia zobowiązania wskutek następczej niemożliwości świadczenia – czytaj tutaj
Jak Pan Mecenas zapatruje się na nadzwyczajną zmianę stosunków w przypadku epidemii i wynikający z nich odpływ klientów z branży turystycznej, usługowej i handlowej? Czy może powołać się na nią najemca lokalu w galerii handlowej, któremu obroty spadły do 0PLN?
Pozdrawiam,
Witam. Uważam, że epidemia koronawirusa, i związana z nią zmiana stosunków ekonomicznych, stanowi podstawę do przyjęcia, że zaszła „nadzwyczajna zmiana stosunków”, a tym samym powoływanie się na przepis 357 1 kc. Natomiast przepis ten nie był zbyt szeroko dotychczas stosowany, gdyż brak było w ostatnim czasie warunków wyczerpujących jego hipotezę.
Pozdrawiam, S. Sobolewski
Dziękuję 🙂
Witam. A jak wygląda rozwiązanie umowy na czas nieokreślony stosując przepis 357 kc. Można opierając się o ten przepis zmienić okres wypowiedzenia z 3 miesięcy na 1. Czy mogę wymagać od wynajmującego dostosowanie się do mogego 1 miesięcznego wypowiedzenia, choć umowa obowiązuje mnie do 3 miesięcy?
?pozdrawiam.
Witam. Sądzę, że w ramach prerogatywy sądu do rozwiązania umowy, byłoby to możliwe. Należy mieć jednak na uwadze, że sąd może orzec także o rozliczeniach stron, a zatem przy rozwiązaniu umowy może kierować się zarówno dobrem najemcy, jak też wynajmującego.
Panie Mecenasie, proszę wyjaśnić jaki schemat postępowania należy przyjąć, aby z umownych trzech miesięcy wypowiedzenia wynajmu lokalu osiągnąć jeden miesiąc wypowiedzenia. Oczywiście moja firma straciła 100 procent przychodu , na tą chwilę nie mam środków i co gorsze perspektywy zarobkowania w dłuższym czasie. Czy zaprzestać płacenia czynszu i złożyć wypowiedzenie powołując się na art 357.1 i czekać na wezwanie do sądu? Bo niestety z wynajmującym nie mogę się dogadać.
Witam. Niestety tylko sąd może zastosować klauzulę z art 357 1 kc. Kontrahent mocą własnego oświadczenia nie może osiągnąć rezultatu zmiany umowy (chyba, że druga strona wyrazi na to zgodę). Musi Pan wnieść powództwo do sądu w oparciu o art 357 1, gdyż bez wyroku zarzut procesowy co do utraty zarobku związanej z epidemią, nie zadziała.