Art. 475 § 1 kodeksu cywilnego stwierdza, że jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.
Przewidziana w tym przepisie niemożliwość świadczenia skutkująca wygaśnięciem zobowiązania obejmuje sytuacje, gdy po powstaniu zobowiązania zaistnieje stan zupełnej, trwałej i obiektywnej niemożności zachowania się dłużnika w sposób wynikający z treści zobowiązania.
Obiektywny charakter, zupełność i trwałość niemożności spełnienia świadczenia
Obiektywny charakter niemożności spełnienia świadczenia wyraża się w tym, że nie tylko dłużnik, ale także każda inne osoba nie jest w stanie zachować się w sposób zgodny z treścią zobowiązania, ponieważ z przyczyn o charakterze powszechnym lub dotyczących sytuacji dłużnika świadczenie jest niewykonalne.
Zupełność tego stanu oznacza niemożność zaspokojenia wierzyciela w jakikolwiek sposób, trwałość zaś, oznacza niezmienność w czasie wchodzącym w rachubę z punktu widzenia interesu wierzyciela, względnie z uwagi na naturę zobowiązania (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2000 r. V CKN 150/00).
Faktyczny i prawny charakter niemożliwości świadczenia
Przy ocenie niemożliwości następczej świadczenia usług nie przywiązuje się znaczenia do tego czy niemożliwość świadczenia ma charakter faktyczny, czy prawny. Zauważa się jednak, że norma prawna (zwłaszcza należąca do innej gałęzi prawa niż prawo cywilne) uniemożliwiająca spełnienie określonego świadczenia, nie musi wprowadzać od razu sankcji nieważności oraz może wiązać negatywne skutki ze spełnieniem określonego świadczenia inne niż nieważność czynności (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 lutego 2015 r., I ACa 962/14).
Ciężar udowodnienia niemożności świadczenia
Jeżeli dłużnik uchyla się od wykonania zobowiązania, na nim spoczywa ciężar dowodu, że świadczenie stało się niemożliwe, z przyczyn, za które nie ponosi on odpowiedzialności.
Przykłady i skutki niemożliwości świadczenia
Na równi z niemożliwością świadczenia należy traktować sytuację, w której spełnienie świadczenia jest wprawdzie technicznie możliwe, ale połączone z nadmierną szkodą dla dłużnika (wyrok Sądu Wojewódzkiego w Szczecinie z dnia 27 kwietnia 1984 r., I Cr 206/84).
Sąd Najwyższy przyjął (wyrok I CSK 272/06), że w sytuacji konfliktu czy honorować uprawnienia właścicielskie do nieruchomości pierwotnych jej właścicieli, czy dotrzymać zobowiązania z decyzji o przeznaczeniu lokalu na sprzedaż, organ władzy publicznej daje prawidłowo pierwszeństwo prawu własności, jako silniejszemu – niemożliwym staje się dotrzymanie drugiego zobowiązania (niemożność prawna), skutkująca, zgodnie z art. 475 § 1 k.c., jego wygaśnięciem.
Nie jest natomiast następczą niemożliwością świadczenia niemożność gospodarcza (nadmierna trudność tego świadczenia lub rażący brak równowagi gospodarczej dłużnika i wierzyciela), w takiej sytuacji zastosowanie znajdzie art. 357 1 (klauzula Rebus sic stantibus) i art. 358 1 k.c. (zasada nominalizmu).
Nie jest też stanem niemożliwości świadczenia niewłaściwa organizacja przedsiębiorstwa dłużnika. Dłużnika do tego w zasadzie zwalnia niemożliwość trwała, a tymczasowa powoduje jedynie opóźnienie wykonania zobowiązania. Aby nastąpił skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania wystarczy, by owa niemożliwość nie była skutkiem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 18 lutego 2015 r., I ACa 962/14).
Świadczenie polegające na złożeniu oświadczenia woli z zasady nie może być uznane za niemożliwe.
W uchwale z dnia 26 października 1984 r. III CZP 64/84, Sąd Najwyższy uznał, że okoliczność, że sprzedawca zaprzestał prowadzenia działalności handlowej w zakresie sprzedaży towaru objętego umową kupna-sprzedaży z tego powodu, że odstąpił od umowy z wytwórcą ze względu na ustalenie wygórowanej ceny, nie ma charakteru okoliczności czyniącej świadczenie niemożliwym (art. 475 § 1 k.c.).
Zlecenie wykonania świadczenia innemu wykonawcy
Na kanwie sporu sądowego dotyczącego wykonania robót zleconych dłużnikowi przez wierzyciela, który następnie zlecił ich wykonanie innemu wykonawcy, Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 stycznia 2017 r., VI ACa 1594/15 stwierdził, że wynikające z umowy zobowiązanie pozwanego do usunięcia wad w ramach gwarancji wygasło. Niespornym jest bowiem, że wady robót wykonanych przez pozwanego zostały usunięte, ponieważ powód zlecił naprawę dachu innemu wykonawcy. Zgodnie z art. 475 § 1 k.c. jeżeli świadczenie stało się niemożliwe skutkiem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie wygasa.
Bez wątpienia świadczenie pozwanego, polegające na obowiązku usunięcia wad, stało się obiektywnie niemożliwe z uwagi na tak daleko idące przekształcenie przedmiotu prac (wykonanie robót przez innego wykonawcę), że wady te nie istnieją, a więc nie można ich usunąć. Co więcej, ta niemożliwość świadczenia nie jest skutkiem zwłoki dłużnika, ale następstwem zachowania się wierzyciela. W konsekwencji, pozwany nie ponosi odpowiedzialności za niemożliwość usunięcia wad (wykonania obowiązków wynikających z gwarancji).
Niemożliwość świadczenia a zwłoka
Dłużnik pozostaje w zwłoce tylko wtedy, gdy zobowiązanie jest ważne i wymagalne, a świadczenie możliwe do spełnienia. Jeżeli doszło do następczej niemożliwości świadczenia, a zobowiązanie nie wygasło, dłużnik ponosi jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą za skutki prawne niemożliwości świadczenia przewidzianą w Art. 471 k.c. stanowiącym, że dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Jeżeli natomiast zobowiązanie wygasło z uwagi na następczą niemożliwość świadczenia, dłużnik zostaje zwolniony z obowiązku świadczenia i nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej. Zakres jego odpowiedzialności określa więc art. 475 § 2 k.c (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 23 stycznia 2017 r., VI ACa 1594/15).
Niemożliwości świadczenia a brak środków finansowych dłużnika
Niemożność wykonania zobowiązania z powodu braku środków finansowych należy traktować zasadniczo, jako stan tymczasowy i zależny od dłużnika, zawsze bowiem istnieje prawdopodobieństwo, że stan ten może ulec zmianie, bo nigdy nie można być pewnym, iż dłużnik w sobie tylko znany sposób dokona pomnożenia swoich zasobów finansowych. Tylko stan trwałej niewykonalności pozwala na uznanie, iż ma zastosowanie instytucja niemożliwości świadczenia. Niemożliwość świadczenia musi mieć charakter definitywny. Jeżeli w przyszłości spełnienie świadczenia będzie możliwe, niemożliwość świadczenia nie zachodzi (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 marca 2015 r., I ACa 887/14).
Niemożliwości świadczenia a zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej
Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 16 stycznia 2014 r., I ACa 1166/13 uznał, że jeżeli w umowie licencyjnej przewidziano, że licencjobiorca będzie korzystał z majątkowych praw autorskich na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej, to samo zaprzestanie prowadzenia takiej działalności nie powoduje wygaśnięcia po jego stronie obowiązku wykonywania umowy, w szczególności poprzez uiszczanie należnego twórcy wynagrodzenia, o ile nie zachodzą okoliczności, skutkujące wygaśnięciem zobowiązania z mocy prawa.
Niemożliwości świadczenia a nieudzielanie czasu wolnego
Niewątpliwie nieudzielenie przez pracodawcę przewidzianych prawem okresów odpoczynku stanowi naruszenie jego obowiązków ze stosunku pracy. W grę wchodzi niewykonanie zobowiązania przez wierzyciela (art. 471 k.c.). Mając na względzie okoliczność, że uregulowane w dyrektywach i transponowane do Kodeksu pracy okresy odpoczynku służą regeneracji sił pracownika w okresach dobowych i tygodniowych należy uznać, że upływ czasu czyni wykonanie świadczenia polegającego na udzieleniu czasu wolnego niemożliwym. Owa niemożliwość ma przy tym charakter obiektywny. Jednocześnie nie dochodzi jednak do wygaśnięcia zobowiązania na podstawie art. 475 § 1 k.c., gdyż dłużnik – pracodawca ponosi odpowiedzialność na nieudzielanie czasu wolnego w przewidzianych prawem terminach (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2009 r., II PK 110/09).
Niemożliwości świadczenia a wypłata świadczenia z tytułu ubezpieczenia od kradzieży
W wypadku gdy zamawiający dzieło powierza przyjmującemu zamówienie własny materiał na wykonanie dzieła, lecz przed terminem wykonania nastąpi u przyjmującego zamówienie kradzież tego materiału – mimo jego należytego zabezpieczenia przed kradzieżą – przyjmującemu zaś zamówienie zostanie wypłacone świadczenie przez ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia od kradzieży, przyjmujący zamówienie obowiązany jest tylko do wydania zamawiającemu świadczenia uzyskanego z ubezpieczyciela (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1983 r., I CR 375/83).
Wartość surogatu rzeczy podlegającego wydaniu wierzycielowi przez dłużnika, w sytuacji utraty przedmioty świadczenia
Od obowiązku, o którym mowa w art. 475 § 2 k.c., tj. konieczności wydania przez dłużnika wierzycielowi wszystkiego, co dłużnik uzyskał w zamian rzeczy albo jako naprawienie szkody, jeżeli rzecz będąca przedmiotem świadczenia została zbyta, utracona lub uszkodzona, dłużnik nie może się zwolnić przez zapłatę kary umownej w kwocie niższej od wartości surogatu. Wierzyciel może bowiem żądać od dłużnika wykonania zobowiązania, zaś w razie zbycia rzeczy która miała być wydana, jej surogatu lub naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Wynika to stąd, że zgodnie z art. 483 § 2 k.c., dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
Taka sytuacja jest możliwa jedynie w wypadku gdy kara umowna jest zastrzeżona na wypadek niewykonania zobowiązania. Tylko bowiem w takim wypadku wierzyciel nie może jednocześnie domagać się kary umownej i zapłaty odszkodowania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20 grudnia 2006 r., I ACa 1354/06).
Niemożliwości świadczenia a likwidacja dłużnika osobistego i zabezpieczenie roszczenia hipoteką
Na skutek likwidacji dłużnika osobistego świadczenie nie staje się niemożliwe. Likwidacja dłużnika osobistego nie powoduje, iż świadczenie staje się niemożliwe do wykonania ponieważ istnieje podmiot, który świadczenie może wykonać – dłużnik rzeczowy w zakresie jego odpowiedzialności ograniczonej nieruchomością, na której ustanowiona jest hipoteka oraz istnieje nieruchomość, z którego świadczenie może być zrealizowane, a w związku z tym świadczenie możliwe jest do wykonania i nie wygasa (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 2015 r., II CSK 745/14).
Podobnie, w postanowieniu z dnia 10 maja 2012 r., IV CSK 369/11, Sąd Najwyższy uznał, że dokument poświadczający wykreślenie – na skutek przeprowadzenia postępowania upadłościowego – z Krajowego Rejestru Sądowego dłużnika osobistego (spółki akcyjnej), wobec którego wierzytelności zostały zabezpieczone hipotekami na nieruchomości osoby trzeciej, nie stanowi podstawy uzasadniającej wykreślenie hipotek.
Niekorzystna zmiana sytuacji materialnej czy życiowej dłużnika, która nastąpiła po powstaniu tytułu egzekucyjnego jako powód wygaśnięcia zobowiązania
Niekorzystna zmiana sytuacji materialnej czy życiowej dłużnika, która nastąpiła po powstaniu tytułu egzekucyjnego, nie stanowi zdarzenia, wskutek którego zobowiązanie wygasło lub nie może być egzekwowane (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1986 r., III CZP 77/85, OSNC 1986/12/206). Przepisy o niemożności następczej świadczenia, z która przepisy łączą wygaśnięcie świadczenia (m.in. art. 475 k.c.) dotyczą sytuacji niemożności obiektywnej czyli takiej sytuacji, w której nie tylko dłużnik ale każda inna osoba nie jest w stanie zachować się w sposób zgodny z treścią zobowiązania (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 kwietnia 2016 r., I ACa 1161/15).
Skutki niemożliwości świadczenia z przyczyn zawinionych przez dłużnika
Przepis art. 475 § 2 reguluje kwestię następczej niemożliwości świadczenia z przyczyn niezawinionych przez dłużnika. Skutki niemożliwości świadczenia z przyczyn zawinionych przez dłużnika podlegają ocenie na podstawie art. 471 k.c. stanowiącego, że dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, a więc uzasadnia przyznanie wierzycielowi roszczenia odszkodowawczego. Tym niemniej także w tym wypadku zasadniczo dopuszcza się (w oparciu o argument a maiori ad minus z przepisu art. 475 § 2 k.c.) możliwość żądania wydania surogatów niezależnie od odszkodowania – z odpowiednim rozliczeniem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2003 r., V CK 471/02).
