Szkoda wyrządzona przez podwładnego

Zgodnie z art. 430 kc, kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności.

Przesłanki odpowiedzialności zwierzchnika za szkodę wyrządzoną przez podwładnego

Przesłankami pozytywnymi odpowiedzialności zwierzchnika są:

• powierzenie przez niego wykonania czynności na własny rachunek osobie podlegającej jego kierownictwu,
• zawinione zachowanie podwładnego,
• szkoda osoby trzeciej wynikająca z działania osoby podlegającej kierownictwu
• związek przyczynowy między zachowaniem powierzającego a szkodą.

Niewypowiedzianą w ustawie przesłanką negatywną odpowiedzialności jest to, aby szkoda wynikała z faktu wykonywania przez podwładnego powierzonej mu czynności, a nie była wyrządzona osobie trzeciej jedynie przy okazji jej wykonywania (tak: Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 30 stycznia 2017 r., sygn. akt XXV C 687/16).

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez podwładnego

Odpowiedzialność z art. 430 k.c. opiera się na zasadzie ryzyka. Jest ona niezależna od winy osoby powierzającej wykonanie czynności. Nie może ona uchylić się od odpowiedzialności z powołaniem się na fakt, że:

• dokonała wyboru podwładnego starannie;
• dokonała wyboru osoby zawodowo zajmującej się wykonywaniem określonego typu czynności (a więc swoim „brakiem winy w wyborze” w rozumieniu art. 429 k.c.),
• przy wykonywaniu kierownictwa dochowała należytej staranności, np. sprawowała szczegółowy i prawidłowy nadzór nad wykonywaniem tych czynności przez podwładnego (a więc „brakiem winy w nadzorze” w rozumieniu art. 427 k.c.).

(tak: Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 30 stycznia 2017 r., sygn. akt XXV C 687/16).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 września 2020 r., sygn. akt V CSK 585/18 podkreślił, że dla odpowiedzialności wywodzonej z art. 430 k.c. nie ma znaczenia wina powierzającego wykonanie czynności.  Odpowiedzialność na podstawie art. 430 kc wyłącza wystąpienie po stronie podwładnego okoliczności wyłączających bezprawność (np. działanie w ramach obrony koniecznej) albo winę (np. niepoczytalność bezpośredniego sprawcy czynu).

Pojęcie wyrządzenia szkody przy wykonywaniu powierzonej podwładnemu czynności

Wydaje się, że rozstrzygający dla uznania, iż wyrządzenie szkody nastąpiło „przy wykonywaniu” powierzonej podwładnemu czynności powinien być w większości wypadków cel działania sprawcy i to, czyim interesem kierował się przy dokonywaniu czynności wyrządzającej szkodę osobie trzeciej (tak: M. Nesterowicz, w: Winiarz, Komentarz, 1989, t. I, s. 420 i 421; M. Safjan, w: Pietrzykowski, Komentarz, 2015, t. I, art. 430, Nb 9).

Podobny pogląd prezentowany jest w orzecznictwie. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 lutego 1971 r. sygn. akt III CZP 33/70, OSNCP 1971, Nr 4, poz. 59 stwierdził, że o tym, czy szkoda wyrządzona została przy wykonywaniu powierzonej czynności, czy tylko przy sposobności jej wykonywania, decyduje cel działania sprawcy. Zwierzchnik odpowiada tylko wówczas, gdy zawinione działanie lub zaniechanie sprawcy było związane z realizacją celu wynikającego z powierzonej mu czynności, chociażby było ono nawet wynikiem nieudolności lub przekroczenia instrukcji służbowej. Zwierzchnik nie ponosi więc odpowiedzialności wtedy, gdy podwładny, wykorzystując fakt powierzonej mu czynności, dąży do osiągnięcia innego celu niż ten, który wynika z powierzonej mu funkcji (np. czynność należącą do powierzonego mu zakresu działania wykorzystuje do osiągnięcia celu osobistego).

Szkoda musi być wyrządzona w związku z powierzoną podwładnemu działalnością i czynnością prowadzoną w interesie zwierzchnika, a nie wykonywaną w interesie własnym bezpośredniego sprawcy (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 30 października 2012 r., sygn. akt V ACA 436/12, Legalis; oraz W. Dubis, w: Gniewek, Machnikowski, Komentarz, 2016, art. 430).

W doktrynie wskazuje się też, że w sytuacjach granicznych rozstrzygające znaczenie powinno mieć to, czy podwładny działał na rachunek zwierzchnika (tak: A. Szpunar, Odpowiedzialność za szkodę, s. 475–476 oraz M. Safjan, w: Pietrzykowski, Komentarz, 2015, t. I, art. 430, Nb 9).

W wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w sprawie odpowiedzialności Skarbu Państwa przyjmowano, że o tym, czy szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności decyduje cel działania sprawcy (tak: uchwała Sądu Najwyższego z 15 lutego 1971 r., sygn. akt III CZP 33/70, OSNC 1971, z. 4, poz. 59, teza V). Szkoda nie zostaje wyrządzona przy wykonywaniu powierzonej czynności w sytuacji, w której funkcjonariusz urzeczywistnia w istocie inny cel, niż wynikający z powierzonej mu funkcji (np. cel osobisty).

W uchwale wskazywano jednak na możliwości przyjęcia innych kryteriów w omawianym zakresie (stan wyrządzenia szkody przy wykonywaniu powierzonej funkcjonariuszowi czynności następowałby także wtedy, gdyby funkcjonariusz działał w interesie osobistym, ale tylko dlatego, że wykonanie czynności służbowej umożliwiało mu wyrządzenie tej szkody).

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2005 r., sygn. akt V CK 396/05 (Pr. Bankowe 2006 r. Nr 11, poz. 16) podzielił zapatrywanie, że w zakresie poszukiwania kryterium do oceny tego, czy szkoda została wyrządzona „przy wykonywaniu” powierzonych czynności, decydującego znaczenia nie może mieć cel działania podwładnego, inny niż oczekiwania przełożonego i poszkodowanego.

Nieuzasadnione byłoby zatem twierdzenie, że zwierzchnik mógłby odpowiadać za szkodę wobec poszkodowanego tylko wówczas, gdyby podwładny nie działał zgodnie z zasadniczym celem, jakim kierował się zwierzchnik, powierzając podwładnemu wykonywanie powierzonych czynności na swój rachunek. Eksponowanie kryterium celu ograniczałoby znacznie zasięg zastosowania przepisu art. 430 k.c., co nie dałoby się z pewnością pogodzić z koniecznością zapewnienia poszkodowanym odpowiedniej ochrony prawnej. Na powierzającym ciąży bowiem ryzyko wyboru właściwych osób do wykonywania powierzanych im czynności na rachunek powierzającego. To ryzyko jest tym szersze, im szerszy jest zespół czynności powierzonych wykonawcy i szerszy potencjalnie krąg osób poszkodowanych.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 listopada 2015r. sygn. akt II CSK 683/14 (Legalis nr 1398644) zwrócił uwagę, że przy określaniu tego, czy podwładny wyrządził szkodę „przy wykonywaniu” powierzonych mu czynności (zespołu czynności) należy brać pod uwagę także inne jeszcze kryteria pozwalające na stwierdzenie funkcjonalnego związku pomiędzy powierzeniem (aktem powierzenia) i wykonywaniem czynności przez podwładnego, powodującym powstanie szkody u osób trzecich:

• Po pierwsze, przedmiotowy aspekt wspomnianego związku oznaczałby akcentowanie tego, czy podwładny działał w ogóle w ramach powierzonego mu zespołu (kategorii) czynności.
• Po drugie, aspekt podmiotowy rozważanego związku pozwala na ustalenie potencjalnego kręgu osób poszkodowanych (potencjalnych odbiorców usług pozwanego).
• Po trzecie, temporalny punkt widzenia pozwala eksponować jednorazowy akt wykonania powierzonych czynności bądź jego charakter długoterminowy (ciąg powtarzających się czynności podwładnego w dłuższym odcinku czasowym, skoordynowany z treścią kompleksu powierzonych mu czynności, tj. np. regułami obsługi rachunków oszczędnościowych).
• Po czwarte, aspekt lokalizacyjno-instrumentalny omawianego związku odnosi się do miejsca wykonywania przez podwładnego powierzonych mu czynności (np. w lokalu powierzającego) i posługiwania się przez podwładnego stosownymi przedmiotami (tzw. rekwizytami) oraz oznaczeniami przysługującymi powierzającemu (np. jego pieczęciami, pismami firmowymi, zabezpieczeniami).
• Po piąte, wykonawca czynności podlega „kierownictwu” zwierzchnika przez cały okres wykonywania czynności, nawet gdy zwierzchnik nie wykonuje takiego kierownictwa w sposób stały w ramach przewidzianych (np. w umowie o pracę) aktów kontroli i nadzoru wobec podwładnego i tym samym – pozostawia mu spory margines samodzielności co do sposobu wykonywania powierzonej funkcji.

Jak podkreśla się w orzecznictwie, brak obowiązku wykonywania poleceń przemawia przeciwko możliwości uznania stosunku prawnego za stosunek pracy (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 1997 r., I PKN 89/97, OSNAPiUS 1998, nr 2, poz. 35).

Specjalistyczna wiedza podwładnego a odpowiedzialność za szkodzę

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 września 2020 r., sygn. akt V CSK 585/18 wskazał, że w judykaturze i piśmiennictwie ukształtował się w miarę jednolity model odpowiedzialności opartej na art. 430 k.c., w którym pojęcie podporządkowania rozumie się szeroko, uznając za wystarczające stwierdzenie „ogólnego” czy też „ogólno-organizacyjnego” kierownictwa, jak również ogólnego charakteru wiążących wskazówek. Przy tej interpretacji zachowanie przez wykonującego powierzone czynności określonej samodzielności nie wyłącza istnienia podporządkowania w rozumieniu powołanego przepisu. Trudność w ocenie tego stosunku występuje przede wszystkim w odniesieniu do osób mających wysokie kwalifikacje zawodowe i podejmujących decyzje na podstawie specjalistycznej wiedzy.

Przyjmuje się, że niezależność zawodowa podwładnego w zakresie profesji, którą reprezentuje, nie sprzeciwia się jednak stwierdzeniu stosunku podporządkowania w rozumieniu art. 430 k.c. (tak też: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 308/10, OSNC 2011, nr 10, poz. 116). Tak więc ten przepis ma zastosowanie nie tylko wówczas, gdy podwładny ma obowiązek wykonać wszystkie, nawet najbardziej szczegółowe wskazówki powierzającego, ale również wówczas, gdy powierzający pozostawia podwładnemu znaczący zakres samodzielności, przy czym sfera aktywności podwładnego podlega ogólnej kontroli powierzającego.

Co więcej, o stosunku podległości można mówić również wtedy, gdy powierzający ma realną możliwość wpływu na zachowanie się osoby dokonującej czynności, ale rezygnuje z tego, pozostawiając jej szeroki zakres swobody w tym zakresie. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być różne, w tym np. posiadanie przez podwładnego specjalistycznych uprawnień, które – potwierdzone stosownym certyfikatem – dają mu określoną niezależność zawodową. Nie można przy tym zapominać, że jeżeli zachodzą wątpliwości co do zastosowania art. 430 k.c., w odniesieniu do stosunku podporządkowania należy rozważyć, czy w sytuacji szerokiej autonomii wykonawcy, czynność jest przez niego podejmowana w interesie i na rachunek własny powierzającego.

Sąd Najwyższy zauważył, że z art. 62 pr. bud. wynika m.in. kto jest uprawniony do dokonania kontroli przewodów kominowych – jedną z takich osób jest osoba posiadająca kwalifikacje mistrza w rzemiośle kominiarskim; nie przesądza to jednak – w świetle powyższych rozważań – że działanie takiej osoby wyłącza zwierzchnictwo innego podmiotu.

Stosunek pracy z samej zasady cechuje się podległością pracownika wobec pracodawcy, nawet jeżeli pracownik ma szeroki zakres swobody. Jeżeli pracodawca pozostawia pracownikowi szeroką swobodę (tzw. wolną rękę) w wykonywaniu określonych czynności, to czyni to na własne ryzyko i nie skutkuje to wyłączeniem odpowiedzialności za pracownika nie tylko w świetle kodeksu pracy, ale również kodeksu cywilnego. Przeciwny wniosek w oczywisty sposób wypaczałby stosunek zwierzchnictwa, tym bardziej, jeżeli wynika on ze stosunku pracy. W miejsce dawnego ścisłego hierarchicznego podporządkowania w stosunkach pracy pojawiło się nowe podporządkowanie autonomiczne, polegające na wyznaczaniu pracownikowi przez pracodawcę zadań bez ingerowania w sposób ich realizacji (tak też: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2016 r., II UK 439/15, niepubl.).

Zgodnie z art. 100 § 1 k.p. pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę. Oznacza to, że nawet jeżeli pracownik jest specjalistą w danej dziedzinie, to może nie zastosować się do poleceń przełożonego (a szerzej – pracodawcy) tylko w ściśle określonych sytuacjach.

Powierzenie wykonania czynności na własny rachunek przy odpowiedzialności za szkodzę wyrządzoną przez podwładnego

Powierzenie wykonania czynności na własny rachunek oznacza, że czynność jest podejmowana w zakresie własnej aktywności osoby powierzającej i z zaangażowaniem jej interesu.

Stosunek prawny w ramach którego następuje powierzenie wykonania czynności w ramach art. 430 k.c.

Jak wskazuje się, powierzenie wykonania czynności w ramach art. 430 k.c. może nastąpić przede wszystkim na podstawie stosunku prawnego (umowy o pracę, umowy cywilnej, jak i ustawy), ale również stosunku faktycznego (tak: np. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 25 kwietnia 1973 r., I CR 306/73, OSNCP 1974, nr 2, poz. 34, z dnia 3 czerwca 2011 r., III CSK 314/10, OSNC-ZD 2012, nr B, poz. 39, z dnia 8 września 2020 r., sygn. akt V CSK 585/18).

Związek przyczynowy między działaniem sprawcy a szkodą wyrządzoną przez podwładnego

Art. 430 k.c. znajduje zastosowanie w przypadku każdego zawinionego wyrządzenia szkody przez wykonawcę czynności. Poszkodowany musi również udowodnić istnienie związku przyczynowego między działaniem sprawcy a szkodą po swojej stronie. Nie musi natomiast udowadniać, że istnieje adekwatny związek przyczynowy między faktem powierzenia przez zwierzchnika wykonania czynności wykonawcy a szkodą. Nie musi także wykazywać związku przyczynowego między czynnościami zwierzchnika a szkodą (tak: Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 30 stycznia 2017 r., sygn. akt XXV C 687/16).

Stosunek zwierzchnictwa przy odpowiedzialności za szkodzę wyrządzoną przez podwładnego

Do możliwości przypisania powierzającemu odpowiedzialności z art. 430 k.c. konieczne jest istnienie między nim a wykonawcą czynności stosunku zwierzchnictwa. Oznacza to taki układ relacji, który zakłada podległość wykonawcy powierzającemu. Z faktu tej podległości wynika obowiązek stosowania się przez wykonawcę do wskazówek i poleceń powierzającego.

Pojęcie zwierzchnictwa powinno być na tle art. 430 k.c. rozumiane w sposób szeroki. Obejmuje więc także sytuacje, w których powierzający sprawuje ogólnoorganizacyjne kierownictwo nad wykonawcą, niezależnie od tego, czy sprawuje bezpośrednią kontrolę nad wykonywaniem przez niego czynności lub czy wydaje mu przy ich wykonywaniu wskazówki i pouczenia. Fakt więc, że podwładny przy wykonywaniu czynności ma duży zakres samodzielności, nie może wykluczać odpowiedzialności powierzającego z art. 430 k.c., jeżeli tylko działanie wykonawcy mieści się w ramach struktury organizacyjnej podmiotu będącego zwierzchnikiem (tak: Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 30 stycznia 2017 r., sygn. akt XXV C 687/16).

Szkoda wyrządzona przez podwładnego a przepisy kodeksu pracy

Wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej podwładnego na podstawie przepisów szczególnych (w szczególności art. 120 § 1 k.p.) nie wyłącza odpowiedzialności zwierzchnika za podwładnego na podstawie art. 430 k.c. (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 września 2020 r., sygn. akt V CSK 585/18)