- Odsetki kapitałowe (umowne)
- Odsetki za opóźnienie (ustawowe)
- Możliwość umownego uregulowania odsetek
- Natura odsetek za opóźnienie jako świadczenia okresowego
- Ramy czasowe naliczania odsetek za opóźnienie (ustawowych)
- Wiedza dłużnika o wysokości świadczenia jako warunek istnienia stanu opóźnienia dłużnika
- Obliczanie odsetek ustawowych – przykład
- Maksymalna wysokość odsetek kapitałowych (umownych)
- Określenie odsetek kapitałowych (umownych) na poziomie wyższym niż maksymalne odsetki ustawowe
- Brak obowiązku dowodzenia przez wierzyciela szkody przy żądaniu odsetek za opóźnienie
- Zgłoszenie roszczenia o odsetki za opóźnienie
- Umowna transformacja odsetek
- Odsetki jako świadczenie uboczne w stosunku do świadczenia głównego
- Naliczanie odsetek od kwoty uznanej za nienależną ex tunc (wstecz)
- Przedawnienie odsetek
- Odsetki od roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia należnego poszkodowanemu czynem niedozwolonym
- Odsetki od należności z tytułu kosztów procesu
- Brak odsetek kapitałowych od udzielonej pożyczki
- Stosowanie przepisów o odsetkach maksymalnych do prowizji
Odsetki kapitałowe (umowne)
Poprzez odsetki kapitałowe (umowne) rozumie się wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy albo też innych zamiennych rzeczy ruchomych lub za obracanie własnymi pieniędzmi w cudzym interesie.
Odsetki kapitałowe należne są za czas od powstania zobowiązania do jego wymagalności, jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy.
Stosownie do brzmienia art. 359 § 1 kc, odsetki kapitałowe od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
Odsetki za opóźnienie (ustawowe)
Od odsetek kapitałowych (umownych) należy odróżnić odsetki za opóźnienie (ustawowe) w wykonaniu zobowiązania pieniężnego (art. 481 § 1 k.c.), które można traktować, jako quasi odszkodowanie, odszkodowanie ryczałtowe czy też swoistą represję cywilną.
Przyczyną powstania odsetek za opóźnienie jest sytuacja, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Wtedy to wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Możliwość umownego uregulowania odsetek
Stosownie do treści art. 353 1 k.c. strony mogą ułożyć łączący je stosunek prawny wedle swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się naturze tego stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Wobec powyższego strony mogą w umowie (np. umowie pożyczki) zawrzeć zapis dotyczący odsetek kapitałowych, stanowiących swoiste wynagrodzenie dla powoda za korzystanie z jego kapitału.
W opozycji to tego rodzaju odsetek stoją odsetki za opóźnienie (ustawowe), które powstają odrębnie za każdy dzień opóźnienia w spłacie należności głównej, a ich byt i powstanie jest zależny od momentu spłaty należności głównej.
W ramach swobody kontraktowania za dopuszczalne należy uznać kumulowanie odsetek kapitałowych i za opóźnienie należnych wierzycielowi.
Natura odsetek za opóźnienie jako świadczenia okresowego
Sąd Najwyższy i niemal wszyscy przedstawiciele doktryny przyjmują, że odsetki za opóźnienie (ustawowe) są świadczeniem okresowym. Suma odsetek należnych za opóźnienie to iloczyn stopy oprocentowania i okresu opóźnienia. Ta konstatacja ma znaczenie decydujące dla uznania roszczenia o odsetki z tytułu opóźnienia za roszczenie o świadczenie okresowe.
Podnoszony przez przeciwników tej tezy niewątpliwy fakt, że w większości przypadków świadczenie to jest spełniane jednorazowo, a żądanie zapłaty opiewa na określoną sumę, nie uchyla związku wysokości tej sumy z upływem czasu. Spełnienie tego warunku wystarczy, by zakwalifikować świadczenie jako okresowe, czyli podlegające 3-letniemu przedawnieniu z art. 118 k.c.
Ramy czasowe naliczania odsetek za opóźnienie (ustawowych)
Początkową datą od jakiej można żądać odsetek ustawowych za opóźnienie jest dzień następujący po dniu oznaczonym jako termin płatności, natomiast datą końcową naliczania odsetek ustawowych jest dzień zapłaty (wyrok Sądu Okręgowego w Białymstoku z dnia 17 czerwca 2011 r., Sygn. akt VII Ga 92/11).
Odsetki należą się wówczas, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem swojego świadczenia. Opóźnienie zaś następuje w sytuacji, kiedy dłużnik nie spełnia świadczenia w określonym terminie. A więc jeżeli termin zapłaty jest oznaczony na dzień 1 stycznia, to wraz z początkiem dnia 2 stycznia można uznać, iż dłużnik pozostaje w opóźnieniu ze spełnieniem swojego świadczenia i za to opóźnienie należą się wierzycielowi odsetki.
Nawet zapłata w dniu 2 stycznia nie zdezaktualizuje faktu, że w tym dniu dłużnik jest już w opóźnieniu i w związku z tym powinien ponieść tego ciężar.
Wiedza dłużnika o wysokości świadczenia jako warunek istnienia stanu opóźnienia dłużnika
Warunkiem istnienia stanu opóźnienia dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego jest to, aby dłużnik znal treść obowiązku, jaki ma spełnić (wysokość świadczenia pieniężnego), względnie czynniki, które pozwalają ustalić wysokość tego świadczenia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2010 r., III CSK 308/2009, LexPolonica nr 3035830).
Obliczanie odsetek ustawowych – przykład
Zgodnie z art. 455 k.c. świadczenie powinno być spełnione w oznaczonym terminie.
Jeżeli strony w umowie termin spełnienia świadczenia określiły na dzień 31 grudnia 2011 r. to wierzycielowi przysługuje roszczenie o odsetki od dnia następnego, a więc od dnia 1 stycznia 2012 r.
Maksymalna wysokość odsetek kapitałowych (umownych)
Maksymalna wysokość odsetek kapitałowych wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych.
Określenie odsetek kapitałowych (umownych) na poziomie wyższym niż maksymalne odsetki ustawowe
Okoliczność tego rodzaju, że odsetki kapitałowe (umowne) zostały określone na poziomie wyższym niż maksymalne odsetki ustawowe, nie stanowi o nieważności umowy. Powyższe skutkuje jedynie tym, że należne odsetki umowne zostaną ograniczone do poziomu odsetek maksymalnych, o czym mowa w art. 359 § 2 2 k.c.
Przepis art. 359 § 2 2 k.c. jest przepisem szczególnym wobec art. 58 k.c., przewidującego, iż czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, i przewiduje skutek w postaci ograniczenia należnych odsetek umownych do poziomu odsetek maksymalnych określonych w § 2 1 art. 359 k.c.(tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 16 września 2016 r., Sygn. akt I ACa 1578/15).
Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 lutego 2014 r., Sygn. akt V CNP 16/13, stwierdził, że ugoda zawarta między stronami umowy stanowi czynność prawną i jeżeli z jej treści wynika obowiązek dłużnika zapłacenia odsetek umownych, to ich wysokość nie może przekroczyć odsetek maksymalnych, określonych w art. 359 § 2 1 k.c.
Brak obowiązku dowodzenia przez wierzyciela szkody przy żądaniu odsetek za opóźnienie
Słowa „chociażby nie poniósł żadnej szkody”, zawarte w art. 481 § 1 kc, należy interpretować jako zwolnienie wierzyciela z obowiązku dowodzenia faktu zaistnienia szkody i jej wysokości przy domaganiu się świadczenia odsetek za opóźnienie od dłużnika, a nie jako wykluczenie odszkodowawczego charakteru odsetek za opóźnienie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 2008 r., sygn. akt II CSK 393/2007).
Zgłoszenie roszczenia o odsetki za opóźnienie
Fakt zgłoszenia lub „niezgłoszenia” roszczenia o odsetki za opóźnienie nie ma wpływu na jego powstanie, gdyż o tym, ze wierzycielowi należą się odsetki, przesadza sam fakt opóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia głównego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2005 r., sygn. akt I CK 110/2005, LexPolonica nr 2252707).
Dłużnik popada w opóźnienie, jeżeli nie spełnia świadczenia w terminie, w którym stało się ono wymagalne także wtedy, gdy kwestionuje istnienie lub wysokość świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 17 czerwca 2004 r., sygn. akt V CK 551/2003).
Umowna transformacja odsetek
Strony mogą w umowie przewidzieć zarówno kumulację odsetek kapitałowych i za opóźnienie należnych wierzycielowi, jak i ustanie obowiązku uiszczania odsetek kapitałowych i zastąpienie ich od chwili, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem swojego świadczenia pieniężnego, odsetkami za opóźnienie przewidzianymi w art. 481 § 1 k.c. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 20 lutego 2014 r., Sygn akt I ACa 1588/13).
Odsetki jako świadczenie uboczne w stosunku do świadczenia głównego
Reguła, że odsetki mają charakter świadczenia ubocznego względem świadczenia głównego oznacza, że byt odsetek uzależniony jest od roszczenia o zapłatę należności głównej i to zarówno co do powstania tego roszczenia, jak i jego wysokości i zakresu.
Naliczanie odsetek od kwoty uznanej za nienależną ex tunc (wstecz)
Należy odrzucić możliwości naliczania odsetek od nieistniejącej należności, choćby brak obowiązku spełnienia świadczenia głównego wynikał z wydanego później wyroku, działającego ze skutkiem ex tunc – a więc wstecz, od momentu dokonania czynności.
Nawet jeżeli odsetki zostały naliczone, a nawet zapłacone, spełnione z tego tytułu świadczenie jest nienależne, jeżeli późniejszym wyrokiem przesądzono nieistnienie należności głównej.
Bez należności głównej naliczenie odsetek jest niezasadne. Konieczność przyjęcia takiego stanowiska wynika z istoty oraz funkcji odsetek i znajduje potwierdzenie w powołanych w apelacji przepisach art. 359 § 1 k.c., a zwłaszcza w art. 481 § 1 k.c. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 października 2012 r., sygn. akt I ACa 300/12).
Przedawnienie odsetek
Na temat zasad przedawnienia odsetek za opóźnienie i odsetek kapitałowych – czytaj tutaj
Odsetki od roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia należnego poszkodowanemu czynem niedozwolonym
W razie wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym odsetki należą się poszkodowanemu już od chwili zgłoszenia przezeń roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia względem sprawcy czynu (dłużnika).
Stosownie do art. 455 k.c. w tej bowiem chwili staje się wymagalny obowiązek sprawcy szkody do spełnienia świadczenia. Termin spełnienia świadczenia przez dłużnika powinien być “niezwłoczny” rozumiany, jako “realny”, to jest taki, w którym dłużnik przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności sprawy będzie w stanie dokonać zapłaty (wyrok Sądy Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 października 2011 r., Sygn. akt VI ACa 247/11).
Odsetki od należności z tytułu kosztów procesu
W uprzednim stanie prawnym od należności z tytułu kosztów procesu roszczenie o odsetki nie przysługiwało. Roszczenie to nie znajdowało bowiem oparcia w art. 359 k.c. i niezależnie od tego, kiedy zobowiązany do zwrotu kosztów procesu uregulował zasądzoną należność z tego tytułu, wierzyciel nie był uprawniony do naliczenia odsetek za okres od wymagalności owego roszczenia do dnia jego zapłaty (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 26 marca 2015 r., Sygn akt I ACa 932/14).
Jednakże nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z dnia 7 listopada 2019 r. wprowadziła art. 98 § 1 1 mówiący, że od kwoty zasądzonej tytułem zwrotu kosztów procesu należą się odsetki, w wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, za czas od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, którym je zasądzono, do dnia zapłaty. Jeżeli orzeczenie to jest prawomocne z chwilą wydania, odsetki należą się za czas po upływie tygodnia od dnia jego ogłoszenia do dnia zapłaty, a jeżeli orzeczenie takie podlega doręczeniu z urzędu – za czas po upływie tygodnia od dnia jego doręczenia zobowiązanemu do dnia zapłaty*.
Brak odsetek kapitałowych od udzielonej pożyczki
Przepisy kodeksu cywilnego o umowie pożyczki nie przewidują roszczenia o odsetki kapitałowe. Do powstania takiego roszczenia konieczne jest stosowne i jasno określone postanowienie umowne (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 czerwca 2016 r., sygn. akt I ACa 1815/15).
Stosowanie przepisów o odsetkach maksymalnych do prowizji
Jeżeli prowizja stanowi w istocie dodatkowy koszt pożyczki/kredytu, oprócz określonych w umowie odsetek umownych, sprawia to, że w tej części umowa może pozostawać w sprzeczności z art. 359 § 2 1 i § 2 2 k.c., określającym wysokość odsetek maksymalnych. To odsetki przede wszystkim powinny stanowić bowiem wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy w przypadku umowy pożyczki zawartej między osobami fizycznymi.
Prowizja jako dodatkowy koszt pożyczki (oprócz m.in. odsetek, opłat, marży itp.) jest natomiast dopuszczalna w przypadku kredytów konsumenckich udzielanych przez przedsiębiorców, którzy w zakresie swojej działalności gospodarczej lub zawodowej udzielają lub dają przyrzeczenie udzielenia kredytu konsumentom i stanowi wyjątek od powołanej wyżej reguły uzasadniony faktem, iż podmioty te ponoszą dodatkowe koszty związane z prowadzoną działalnością. W takim wypadku ma podstaw, by przepisy dotyczące odsetek maksymalnych stosować w odniesieniu do prowizji (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 2 grudnia 2015 r., Sygn. akt I ACa 1185/15).