Skutek przedawnienia odsetek
Zgodnie z treścią art. 117 § 1 Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe, w tym odsetki, ulegają przedawnieniu.
Ustawowym skutkiem przedawnienia roszczenia jest powstanie po upływie terminu przedawnienia po stronie tego, przeciw komu przysługuje roszczenie, uprawnienia do uchylenia się od jego zaspokojenia, czyli tzw. zarzut peremptoryjny. Wykonanie tego uprawnienia powoduje, że roszczenie już nie może być skutecznie dochodzone. Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 listopada 1995 r., Sygn. akt III CZP 156/95, powyższe dotyczy to nie tylko roszczenia głównego, ale i odsetek za opóźnienie.
Rodzaje odsetek
Na temat różnic pomiędzy odsetkami za opóźnienie (ustawowymi) i odsetkami kapitałowymi (umownymi) – czytaj tutaj
Termin przedawnienia odsetek
Roszczenie o odsetki z tytułu opóźnienia, jako roszczenie okresowe, przedawnia się w terminie trzyletnim, zgodnie z art. 118 kc, nie później jednak niż z upływem terminu, w którym przedawnia się roszczenie o zapłatę kwoty głównej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006r., IV CSK 134/05, LEX nr 607274, oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 r., Sygn. akt III CZP 42/04 w składzie 7 sędziów, OSNC 2005 nr 9, poz. 149). Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.
Racją uzasadniającą trzyletni termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe, a więc znacznie krótszy od ogólnego, 6 letniego terminu przedawnienia, jest to, że stałość pokrywanego z bieżących dochodów obciążenia grozi nagromadzeniem się w dłuższym okresie zaległości mogących przedstawiać dla dłużnika ciężar nie do zniesienia. Racja ta jest w jednakowym stopniu aktualna w odniesieniu do wszystkich odsetek, nie wyłączając odsetek ustawowych za opóźnienie (podobnie: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r., Sygn. akt IV CSK 134/05).
Niemożność skracania ani przedłużania terminów przedawnienia odsetek
Przedawnienie jest instytucją prawa bezwzględnie obowiązującego (ius cogens) i regulujące je przepisy nie mogą być uchylone lub zmienione wolą stron. Zgodnie z treścią przepisu art. 119 kc, terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Przedawnienie odsetek gdy termin przedawnienia roszczenia głównego jest krótszy niż 3 lata
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 października 2006 r., Sygn. akt IV CSK 134/05, stwierdził, że chociaż odsetki są świadczeniem okresowym, a ich wymagalność przypada na kolejne dni pozostawania dłużnika w opóźnieniu, zaś termin przedawnienia wynosi 3 lata, to jednak charakter akcesoryjny odsetek dyktuje potrzebę przyjęcia, że w razie gdy termin przedawnienia przewidziany dla dochodzenia roszczenia głównego jest krótszy niż 3 lata roszczenie o odsetki ulega przedawnieniu wraz z upływem tego krótszego terminu.
Przedawnienie roszczenia głównego a byt odsetek
Współcześnie w poszczególnych systemach prawnych państw obcych oraz w obrocie międzynarodowym szeroko przyjęta jest reguła wywodzona z akcesoryjnego charakteru odsetek, mówiąca, że wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego przedawniają się roszczenia o świadczenia uboczne, choćby nawet nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia.
Regułę tę należy uznać za obowiązującą również w prawie polskim, pomimo niewyrażenia jej wprost w kodeksie cywilnym. Gdyby bowiem roszczenie uboczne nie przedawniało się wraz z przedawnieniem roszczenia głównego, dłużnik dla obrony przed nieprzedawnionym roszczeniem ubocznym musiałby, ze względu na uzależnienie powstania roszczenia ubocznego od istnienia roszczenia głównego, wdać się w spór co do przesłanek roszczenia głównego, a to przekreślałoby znaczenie przedawnienia się roszczenia głównego.
Odnośnie argumentu, że powyższy pogląd nie znajduje uzasadnienia w przepisach Kodeksu cywilnego, Sąd Najwyższy zauważył, że niewysłowienie omawianej reguły w przepisie kodeksu cywilnego ma uzasadnienie historyczne. Twórcy kodeksu zobowiązań traktowali ją za tak dalece oczywistą, że uznali wysłowienie jej w przepisie za zbędne. Stosowanie jej nie budziło wątpliwości również po wejściu w życie Przepisów ogólnych prawa cywilnego. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wydanie kodeksu cywilnego nie ujawniły się więc potrzeby wprowadzenia przepisu wyraźnie wypowiadającego omawianą regułę.
Odmawianie teraz uznania wspomnianej reguły, pomimo wieloletniego stosowania również na gruncie kodeksu cywilnego, byłoby szczególnie niezrozumiałe ze względu na jej szeroką współcześnie akceptację w innych systemach prawnych oraz obrocie międzynarodowym (tak: uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 r., Sygn. akt III CZP 42/04, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2012 r., sygn. akt I CNP 22/11).
Wyjątki od reguły, że roszczenia o odsetki za opóźnienie przedawniają się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 26 stycznia 2005 r., Sygn. akt III CZP 42/04 wskazał na dwa wyjątki od reguły, że roszczenia o odsetki za opóźnienie przedawniają się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego.
Jeden występuje w przypadkach, w których roszczenie o świadczenie główne wygasło przed upływem terminu przedawnienia, np. na skutek wykonania. Na czoło wysuwa się tu bowiem nie upływ terminu przedawnienia roszczenia głównego, lecz następujące przed upływem tego terminu zdarzenie powodujące wygaśniecie roszczenia głównego – uczynienie zadość temu roszczeniu (wykonanie świadczenia głównego). Wspomniane zdarzenie potwierdza, że roszczenie główne istniało i tym samym daje podstawę do uznania, iż pozostałe w mocy roszczenia uboczne uległy z chwilą tego zdarzenia niejako przekształceniu w roszczenia główne. W związku z tym przedawnienie ich powinno być odtąd rozpatrywane samodzielnie.
Drugi – w przypadkach, w których przed przedawnieniem się roszczenia głównego doszło do przerwania biegu przedawnienia roszczenia o odsetki. Stanowisko to znalazło wyraz także w wielu późniejszych orzeczeniach Sądu Najwyższego (tak: wyroki z dnia 28 stycznia 2005 r., V CK 380/04, niepubl., z dnia 24 lutego 2005 r., III CK 223/04, niepubl., z dnia 21 kwietnia 2005 r., III CK 307/04, niepubl., z dnia 29 kwietnia 2005 r. 2005 r., V CK 50/05, niepubl., z dnia 19 maja 2005 r., V CK 445/03, niepubl., z dnia 24 maja 2005 r., V CK 655/04, niepubl., z dnia 9 czerwca 2005 r., III CK 619/04, niepubl.)
Powyższe wyjątki uzasadnione są tym, że jak wspomniano, regułę przedawniania się roszczeń ubocznych wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego przyjmuje się dlatego, żeby przy okazji sporów o roszczenia uboczne nie dochodziło do przekreślenia znaczenia przedawnienia się roszczenia głównego.
Jednakże argument ten odpada w przywołanych przypadkach, w których roszczenie o świadczenie główne wygasło przed upływem terminu jego przedawnienia (np. na skutek wykonania). Przypadki te powinny więc być wyłączone spod działania omawianej reguły.
Przedawnienie odsetek kapitałowych
Niekiedy dług strony jest tak ujęty, że powstają wątpliwości, czy jest ona zobowiązana do świadczeń okresowych, czy też jednego świadczenia o nieokresowym charakterze.
Wątpliwość ta może się pojawiać w ramach stosunku prawnego zobowiązującego do zapłaty tzw. odsetek kapitałowych, a więc odsetek ustalonych przez strony jako zapłata za korzystanie z kapitału.
Nie ma także przeszkód do określenia przez strony w umowie zapłaty odsetek za opóźnienie w taki sposób, że płatność ich przybierze w sposób nie budzący wątpliwości postać świadczeń okresowych.
Możliwe różnice w ujęciu obowiązków jednej ze stron tego typu stosunków nie powinny jednak prowadzić do różnicowania reżimu prawnego tych stosunków, byłoby to bowiem nieracjonalne, a w każdym razie trudno zrozumiałe.
Przemawia to za przyjęciem, aby również w świetle art. 118 k.c. odsetki kapitałowe i inne należności stanowiące ekwiwalent świadczeń ciągłych traktować zawsze, choćby więc nawet strony umówiły się tylko o jedno takie świadczenie, jednolicie, tj. zawsze jako świadczenia okresowe w rozumieniu tego przepisu (tak: uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 2005 r., Sygn. akt III CZP 42/04).
Podobne stanowisko przyjmuje również większość przedstawicieli doktryny. Odsetki kapitałowe, ustalone przez strony jako zapłata za korzystanie z kapitału, przedawniają się z upływem 3-letniego terminu z art. 118 k.c. Mimo że całą sumę należnych odsetek da się zwykle określić z góry, a ich zapłata może mieć charakter jednorazowy, powszechnie akceptowana jest teza o okresowym charakterze tego świadczenia (tak: Małgorzata Pyziak-Szafnicka, Komentarz LEX 2014 do art. 118 k.c., moduł 11).
Przedawnienie odsetek stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu
Zgodnie z wyrokiem Sąd Najwyższy z dnia 15 stycznia 2014 w sprawie sygn. akt I CSK 197/13, określony w art. 125 k.c. 10-letni termin przedawnienia ma zastosowanie do stwierdzonych wyrokiem roszczeń o odsetki za opóźnienie wymagalnych w dacie prawomocności wyroku, natomiast 3-letniemu przedawnieniu ulegają stwierdzone wyrokiem roszczenia o odsetki za opóźnienie należne i wymagalne po dniu prawomocności wyroku.
Zgodnie bowiem z zasadą, którą wyraża art. 118 k.c., termin przedawnienia dla roszczeń o świadczenia okresowe wynosi trzy lata. Według tej zasady, niezależnie od charakteru długu głównego, ulega przedawnieniu roszczenie o odsetki za opóźnienie. Przepisem szczególnym w stosunku do art. 118 k.c. jest art. 125 § 1 k.c. przewidujący dla roszczeń stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem sądu, bez względu na ich charakter, dziesięcioletni termin przedawnienia, z wyłączeniem jednak roszczeń obejmujących świadczenia okresowe należne w przyszłości, które ulegają przedawnieniu trzyletniemu.
Przedawnienie odsetek za czynsz najmu
Wymagalność zapłaty poszczególnych należności z tytułu umowy najmu powstaje co miesiąc, gdyż opłaty te płatne są w terminach miesięcznych, co skutkuje ich przedawnieniem z upływem trzech lat od daty wymagalności (art. 120 § 1 kc).
W myśl utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego ustawowy skutek przedawnienia dotyczy także odsetek za opóźnienie. Roszczenie o odsetki za opóźnienie przedawnia się najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego (podobnie: Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 listopada 1995 r., Sygn. akt III CZP 156/95 OSNCP 3/96).
Zarzut przedawnienia roszczenia o odsetki
Zgodnie z treścią przepisu art. 117 § 2 kc sam upływ terminu przedawnienia nie wywołuje skutku przedawnienia, lecz powoduje powstanie po stronie tego, przeciw komu przysługuje roszczenie, uprawnienia do uchylenia się od jego zaspokojenia. Dotyczy to nie tylko roszczenia głównego, ale i odsetek za opóźnienie (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1995r., Sygn. akt III CZP 156/95). Ten przeciwko komu roszczenie przysługuje, zachowuje pełną swobodę korzystania z zarzutu przedawnienia, chyba że po upływie terminu przedawnienia, zrzeka się tego zarzutu.
Wyjątek w tym zakresie wprowadziła ustawa z dnia 13 kwietnia 2018 roku o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw. I tak od dnia 9 lipca 2018 roku wszedł w życie przepis art. 117 § 2 1 k.c., zgodnie z którym, po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. Sąd jest więc z urzędu obowiązany do badania, czy dochodzone od konsumenta roszczenie nie uległo przedawnieniu.
Na temat zrzeczenia się zarzutu przedawnienia – czytaj tutaj
