Stosownie do art. 410 § 2 k.c. świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Nieistnienie zobowiązania a świadczenie nienależne
W sytuacji nieistnienia zobowiązania („condictio indebiti”) – nienależne świadczenie polega na tym, że ten, kto spełnia takie świadczenie („solvens”) świadczy, mimo że zobowiązanie nie istnieje w ogóle albo wprawdzie istnieje, ale nie na linii między solvensem a tym, kto je przyjmuje (odbiorcą – tzw. „accipiens”), np. ktoś omyłkowo podwójnie płaci należne drugiemu wynagrodzenie albo dokonuje przelewu na rachunek bankowy innej osoby niż jego wierzyciel (tak: P. Księżak, Bezpodstawne…, s. 175 i n.; E. Łętowska, Bezpodstawne…, s. 95 i n.) (Karaszewski Grzegorz, Komentarz do art. 410 Kodeksu cywilnego, LexisNexis, 2014).
Nieistnienie zobowiązania a błąd świadczącego
Jak wskazano pierwsze z wyróżnionych w art. 410 § 2 k.c. roszczeń o zwrot nienależnego świadczenia (condictio indebiti) ma zastosowanie wówczas, gdy świadczący (solvens) spełnia świadczenie w zamiarze wykonania istniejącego – w jego błędnym mniemaniu – zobowiązania, a w rzeczywistości nie jest do świadczenia w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył.
Zauważyć należy, że w przepisie nie ma mowy o błędzie świadczącego, co oznacza, że świadczący nie musi udowadniać, iż spełnił świadczenie wskutek błędu (tak: A. Ohanowicz, w: System…, t. III, cz. 1, s. 491)
Sytuacje w których nie można żądać zwrotu świadczenia
Nie można żądać zwrotu świadczenia:
- jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
- jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Ponadto roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego.
Sąd może orzec ponadto przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.
Zużycie lub utrata przedmiotu świadczenia przez osobę, która otrzymała świadczenie nienależne
Stosownie do art. 409 k.c. obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Ciężar dowodu obciąża w tym zakresie bezpodstawnie wzbogaconego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lipca 2012 r., sygn. akt I PK 46/12, LEX nr 1216838).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 marca 2010 r. sygn. akt II PK 246/09, LEX nr 574533, stwierdził, że powinność z art. 409 k.c. oznacza zarówno sytuację, w której zobowiązany do zwrotu wiedział, że korzyść mu się nie należy, jak również sytuację, gdy co prawda był subiektywnie przekonany, iż korzyść mu się należy, lecz na podstawie okoliczności sprawy obiektywnie powinien się liczyć z możliwością obowiązku zwrotu.
Odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia
Kolejny z rodzajów świadczenia nienależnego związany jest z taką sytuacją, gdy w chwili spełnienia świadczenia jego prawna podstawa istniała, a odpadła już po spełnieniu go. Pojęcie odpadnięcia prawnej podstawy świadczenia łączy się z konkretną podstawą prawną w ramach wykonania zobowiązania, tworzącego tytuł prawny dla tego działania.
Roszczenie o zwrot takiego świadczenia powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt V CSK 332/10).
Termin zwrotu świadczenia nienależnego
Ze względu na sposób oznaczenia terminu spełnienia świadczenia wyróżnia się zobowiązania terminowe i bezterminowe. Obowiązek zwrotu nienależnego świadczenia ma charakter bezterminowy (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 1976 r., III CRN 289/76, nie publ., z dnia 16 lipca 2003 r., V CK 24/02, OSNC 2004, nr 10, poz. 157, z dnia 28 kwietnia 2004 r., V CK 461/03, „Izba Cywilna” 2004, nr 11, s. 43, oraz uchwała z dnia 6 marca 1991 r., III CZP 2/91, OSNCP 1991, nr 7, poz. 93).
Zwrot świadczenia nienależnego powinien nastąpić po wezwaniu dłużnika , gdyż zgodnie z art. 455 k.c. jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania.
Wymagalność roszczenia o zwrot świadczenia nienależnego
W doktrynie i judykaturze wymagalność roszczenia określa się powszechnie jako stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności” W związku z tym wymaga pokreślenia, że na gruncie art. 455 k.c. wezwanie wierzyciela niewątpliwie poprzedza obowiązek spełnienia świadczenia, co jednak nie oznacza, że jest ono wynikiem wymagalności świadczenia.
W orzecznictwie zasadnie podniesiono, że wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia przez wierzyciela na podstawie art. 455 k.c. powoduje jedynie postawienie tego świadczenia, którego termin spełnienia nie był określony, w stan wymagalności obejmującej czas niezbędny dla dłużnika do spełnienia świadczenia (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., sygn. akt I CKN 316/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 117 i z dnia 3 lutego 2006 r., sygn. akt I CSK 17/05, nie publ.).
Dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu wierzyciela, co pozwala indywidualnie określić obowiązek dłużnika, stosownie do okoliczności sprawy. Wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia wynikającego z zobowiązania bezterminowego jest jedynie czynnością warunkującą wymagalność roszczenia.
Za taką oceną przemawia również treść zdania drugiego art. 120 § 1 k.c. Nie budzi wątpliwości, że art. 120 § 1 k.c. stanowi podstawę określenia początku biegu terminu przedawnienia roszczeń także z tytułu nienależnego świadczenia. Istotne jest przy tym, że przepis ten w zdaniu drugim przewiduje wprost, że wymagalność roszczenia może zależeć od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, co odnosi się także do regulacji zawartej w art. 455 k.c. (tak: uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2009 r. sygn. akt III CZP 102/09).
Świadczenie nienależne a bezpodstawne wzbogacenie
Nienależne świadczenie Kodeks cywilny ujmuje jako jeden z przypadków bezpodstawnego wzbogacenia, a wyodrębnienie go z ogólnych wypadków wiąże się z tym, że do wzbogacenia dochodzi z woli zubożonego (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 24 marca 2015 r., sygn. akt II Ca 931/14).
Przepisy ogólne o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405-409) znajdują w przypadku nienależnego świadczenia bezpośrednie, a nie tylko odpowiednie zastosowanie. Nie oznacza to jednak, że z praktycznego punktu widzenia jest obojętne, czy dane wzbogacenie jest kwalifikowane z art. 405, czy też z art. 410. Jeżeli bowiem dane wzbogacenie ma postać nienależnego świadczenia, roszczenie o zwrot poddane jest szczególnej regulacji, odmiennej od treści art. 405 (przede wszystkim świadome spełnienie świadczenia nienależnego powoduje, z wyjątkami określonymi w art. 411 pkt 1, wyłączenie roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia (tzw. kondykcji), a ponadto kondykcja nie wchodzi w grę, jeśli przysporzenie jest zgodne z zasadami współżycia społecznego – art. 411 pkt 2) (tak: K. Kołakowski, w: G. Bieniek i in., Komentarz… Zobowiązania, t. 1, 2011, s. 271, oraz wyrok Sądu Rejonowego w Garwolinie z dnia 9 lutego 2017 r., Sygn. akt: I C 756/15).
Rodzaje świadczeń które podlegają zwrotowi jako świadczenia nienależne
W odróżnieniu od innych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia, sytuacje objęte art. 410 § 2 k.c., czyli kwalifikowane jako nienależne świadczenie, zakładają uzyskanie korzyści majątkowej w następstwie świadczenia, czyli zachowania zmierzającego do wykonania oznaczonego zobowiązania.
Jeżeli więc określone przesunięcie majątkowe nie jest wynikiem świadczenia, nie może powstać roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia (art. 410-411 k.c.), a jedynie roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia na zasadach ogólnych, tj. wynikających z art. 405-409 k.c.
Przy ocenie, czy w ramach danego stosunku miało miejsce świadczenie, rozstrzyga punkt widzenia wierzyciela: czy mógł on uważać na podstawie rozpoznawalnych okoliczności określone działanie za świadczenie (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2011 r., sygn. akt V CSK 483/10, LEX nr 1102551).
Podstawa prawna domagania się zwrotu świadczenia nienależnego
Żądający zwrotu świadczenia nienależnego musi wykazać ogólne przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia, w szczególności wzbogacenia i zubożenia. Jest to przyczyną powoływania jako podstawy tegoż żądania art. 410 § 2 w związku z art. 405 k.c. (kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości) (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 24 marca 2015 r., sygn. akt II Ca 931/14).
Świadczenie nienależne a uchylenie lub zmiana wyroku sądowego
W orzecznictwie wyrażany jest pogląd, że świadczenie spełnione na podstawie wykonalnego wyroku, nawet nieprawomocnego nie jest nienależne, a staje się nienależne, gdy odpadnie podstawa, wobec uchylenia lub zmiany wyroku (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2005 r., sygn. akt IV CK 24/05, niepubl.; oraz z dnia 4 kwietnia 2008 r., sygn. akt I PK 247/07, OSNP 2009/17-18/223).
Podobnie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 29 grudnia 2005 r., sygn. akt I ACa 1062/05 (LEX nr 186167), stwierdzając, że świadczenie spełnione na podstawie prawomocnego wyroku jest świadczeniem należnym, jednak późniejsze uchylenie lub zmiana tego wyroku w wyniku jego zaskarżenia skargą kasacyjną powoduje zmianę charakteru dokonanego wcześniej świadczenia, które staje się świadczeniem nienależnym i podlega obowiązkowi zwrotu (tak też: wyrok Sąd Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9 lutego 2011 r., sygn. akt I ACa 16/11, LEX nr 898636).
Zwrot świadczenia nienależnego spełnionego na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności
Przepisy postępowania przewidują możliwość złożenia przez stronę, która spełniła świadczenie na podstawie wyroku zaopatrzonego w rygor natychmiastowej wykonalności (art. 338 k.p.c.) lub prawomocnego wyroku (art. 415, także w związku z art. 39816 i art. 39819 k.p.c.), następnie uchylonego, wniosku o zwrot spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia.
Do rozpoznania tego wniosku dochodzi w ramach prowadzonego postępowania. Podstawą materialną takiego żądania jest art. 410 § 2 k.c. (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt V CSK 332/10).
Przejściowe odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt V CSK 332/10, roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego powstaje jedynie w wypadku ostatecznego i trwałego odpadnięcia podstawy prawnej, a nie powstaje w razie przejściowego jej odpadnięcia. W przypadku spełnienia świadczenia na podstawie orzeczenia sądowego, nieprawomocnego lub prawomocnego, następnie uchylonego, nie dochodzi do powstania roszczenia, jeżeli sprawa jest nadal w toku. Dopiero prawomocne zakończenie sprawy i oddalenie powództwa oznacza odpadnięcie podstawy wzbogacenia wobec braku tytułu prawnego wzbogacenia.
Świadczenie staje się zatem nienależnym dopiero z chwilą zakończenia postępowania związanego z rozpoznaniem zgłoszonego przez powoda roszczenia, jeżeli dojdzie do jego oddalenia lub uwzględnienia w mniejszym zakresie.
Zaliczka przy niedoszłej do skutku umowie przedwstępnej jako świadczenie nienależne
W przypadku gdy w związku z zawarciem przedwstępnej umowy sprzedaży rzeczy uiszczono zaliczkę, która to zaliczka w razie sprzedaży podlegałaby zarachowaniu na poczet ceny, to w sytuacji, gdy umowa przyrzeczona nie doszła do skutku, zaliczka podlegała zwrotowi, jako świadczenie nienależne – cel, w jakim została wpłacona, nie został bowiem osiągnięty (art. 410 § 2 k.p.c.).
Nie ma przy tym znaczenia, jaka była przyczyna tego, że strony nie zawarły umowy przyrzeczonej; obowiązek zwrotu zaliczki powstałby również w przypadku, gdyby strona, która wpłaciła zaliczkę, ponosiła odpowiedzialność za to, że nie wykonała swojego obowiązku z umowy przedwstępnej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 marca 2004 r., sygn. akt II CK 116/03, oraz wyrok Sąd Rejonowy w Zgorzelcu z dnia 9 lipca 2013 r., sygn. akt I C 380/13).
Wyegzekwowanie całości dłużnego świadczenia przez komornika a świadczenie nienależne
Z chwilą wyegzekwowania całości świadczenia na wierzyciela w postępowaniu komorniczym odpada podstawa prawna świadczenia – wyrok sądowy, stanowiący tytuł egzekucyjny. W sytuacji zatem, gdy dłużnik po zaspokojeniu wierzyciela nadal uiszczał na jego rzecz sumy pieniężne, należy uznać, że w sprawie spełniona została przesłanka art. 410 § 2 k.c. uprawniająca do przyjęcia, że wpłaty te stanowiły świadczenie nienależne (tak: wyrok Sądu Rejonowego w Zgorzelcu z dnia 16 maja 2014 r., sygn. akt I C 233/14).
Pobranie świadczeń nienależnych z ubezpieczenia społecznego
Zgodnie art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu. Za nienależnie pobrane świadczenia w tym kontekście uważa się:
- świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
- świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia;
- świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.
Organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, zmniejszyć wysokość potrąceń lub zawiesić dokonywanie tych potrąceń na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności.
W myśl ust. 11 wskazanego przepisu – jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek za zwłokę.
Zabezpieczenie alimentów a świadczenie nienależne
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 października 2010 r., sygn. akt III CZP 59/10 stwierdził, że świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia zobowiązującego do łożenia na rzecz małżonka kosztów utrzymania rodziny nie podlega zwrotowi jako świadczenie nienależne (art. 410 k.c.) w razie prawomocnego oddalenia w wyroku rozwodowym jego żądania zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 k.r.o. (mówiącego o realizacji obowiązku dostarczania środków utrzymania małżonkowi rozwiedzionemu)
Określony w art. 58 k.r.o. przedmiot orzekania przez sąd w wyroku rozwodowym nie obejmuje roszczenia o dostarczanie rodzinie środków utrzymania i – mającego podstawę w art. 27 k.r.o. – roszczenia o alimenty między małżonkami na czas procesu, szeroko bowiem rozumiany obowiązek alimentacyjny oparty na tej podstawie prawnej wygasa na skutek ustania małżeństwa. Nie stanowi jego prawnej kontynuacji obowiązek alimentacyjny oparty na podstawie art. 60 k.r.o., który powstaje dopiero wskutek rozwiązania małżeństwa przez rozwód (uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia z dnia 5 października 1982 r., III CZP 38/82, OSNCP 1983, nr 2-3, poz. 31). Nie można więc uznać, że podstawa świadczonych na rzecz współmałżonka przez czas trwania procesu alimentów, mająca źródło w postanowieniu o udzieleniu ich zabezpieczenia w sprawie o rozwód, odpada w następstwie oddalenia roszczenia tego małżonka o alimenty określone w art. 60 k.r.o.
Powyższe poparł Sąd Rejonowy dla Warszawy – Śródmieścia w Warszawie w wyroku z dnia 9 czerwca 2017 r., sygn. akt I C 1720/16 stwierdzając, że świadczenia uiszczane przez powoda na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia na mocy art. 27 k.r.o. (na poczet rodziny) nie mogą być uznane za nienależne w sytuacji, gdy to postanowienie zostało zmienione poprzez oddalenie wniosku o zabezpieczenie, na skutek istnienia nieprawomocnego wyroku, w którym orzeczono rozwód z winy obu stron (co skutkowało brakiem od tej chwili uprawdopodobnienia roszczenia podlegającego zabezpieczeniu) i oddalono roszczenie pozwanej (uprawnionej) o zasądzenie alimentów na jej rzecz na mocy art. 60 k.r.o. Do tego czasu świadczenia uiszczane na mocy art. 27 k.r.o. były należne i nie podlegają zwrotowi w rozumieniu art. 410 k.c., bo nie upadła podstawa świadczenia.
