Kodeks postępowania cywilnego nie ogranicza strony w przedmiocie rodzaju dowodów, które mogą być przeprowadzone. Najczęściej występujące w sprawie o rozwód dowody, to:
- przesłuchanie stron
- przesłuchanie świadków
- wywiad środowiskowy
- dokumenty
- opinia biegłych specjalistów Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów
Dokumenty w sprawie o rozwód
Typowymi dowodami z dokumentów powoływanymi w sprawie o rozwód, są:
- akty stanu cywilnego (odpis aktu małżeństwa, odpis aktu urodzenia)
- dokumenty poświadczające dochody małżonków
- dokumenty medyczne wskazujące stan zdrowia małżonków lub ich dzieci
- dokumenty dotyczące alkoholizmu małżonka
- dokumenty z akt innych spraw sądowych
- dowody interwencji policji w miejscu zamieszkania małżonków
- fotografie
- nagrania audio/wideo
- korespondencja (w tym emaile, SMS-y itd.)
- zrzuty ekranu/wydruki prezentujące aktywność małżonka na portalach społecznościowych
- billingi rozmów telefonicznych
Cel postępowania dowodowego w sprawie o rozwód
Postępowanie dowodowe w sprawie rozwodowej ma przede wszystkim na celu ustalenie okoliczności dotyczących rozkładu pożycia, jak również okoliczności dotyczących dzieci stron i ich sytuacji, a w razie uznania powództwa – także przyczyn, które skłoniły do tego stronę pozwaną (Art. 441 kpc).
Przesłuchanie stron w sprawie o rozwód
W każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron (art. 432 kpc).
Przedmiotem tego dowodu jest m.in. uzyskanie oświadczenia małżonków co do liczby, wieku i płci ich dzieci, stosunków majątkowych i zarobkowych obu małżonków, szczególnych obowiązków utrzymania osób niebędących ich wspólnymi dziećmi oraz co do treści umowy majątkowej, jeżeli małżonkowie umowę taką zawarli.
Jeżeli pozwany uznaje żądanie pozwu a małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, sąd może ograniczyć postępowanie dowodowe do przesłuchania stron.
Jeżeli strona wezwana do osobistego stawiennictwa nie stawi się bez usprawiedliwionych powodów na posiedzenie, sąd może skazać ją na grzywnę według przepisów o karach za niestawiennictwo świadka, nie może jednak nakazać przymusowego sprowadzenia jej do sądu (Art. 429 kpc).
Świadkowie w sprawie o rozwód
Zgodnie z art. 261 § 1 kpc, nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.
Art. 261 § 2 kpc stanowi, że świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.
A zatem w sprawie o rozwód świadkowie, którzy mogą odmówić zeznań to:
- wstępni każdego z małżonków
- zstępni każdego z małżonków
- rodzeństwo każdego z małżonków
- powinowatych w tej samej linii lub stopniu,
- osób pozostające ze stronami w stosunku przysposobienia.
Nie można powoływać na świadków
- osób małoletnich do 13. roku życia,
- zstępnych stron w wieku poniżej 17 lat,
Powinowaci w tej samej linii lub stopniu są to osoby, które są związane z jednym z małżonków przez pokrewieństwo w tej samej linii lub stopniu. Na przykład, jeśli A i B są małżeństwem, to powinowatymi w tej samej linii lub stopniu dla A są:
- rodzice B (powinowaci pierwszego stopnia w linii prostej: teść, teściowa)
- dzieci B (powinowaci pierwszego stopnia w linii prostej)
- rodzeństwo B (powinowaci drugiego stopnia w linii bocznej: szwagier, szwagierka)
- dzieci rodzeństwa B (powinowaci trzeciego stopnia w linii bocznej)
Opinia biegłych specjalistów Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów (OZSS) w sprawie o rozwód
W sądach okręgowych działają opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów (OZSS), których zadaniem jest sporządzanie, na zlecenie sądu lub prokuratora, opinii w sprawach rodzinnych i opiekuńczych oraz w sprawach nieletnich, na podstawie przeprowadzonych badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich.
Opiniodawczy Zespół Sądowych Specjalistów składa się z ekspertów z różnych dziedzin. W skład OZSS wchodzą specjaliści w zakresie psychologii, pedagogiki, pediatrii, medycyny rodzinnej, chorób wewnętrznych, psychiatrii oraz psychiatrii dzieci i młodzieży (Art. 2 ust 1 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów).
Opinia OZSS jest często zlecania przez sąd w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, dotyczących np. rozwodu, władzy rodzicielskiej czy kontaktów z dzieckiem. Opinia OZSS ma na celu ocenić sytuację rodzinną i dobro dziecka, a także wskazać najlepsze rozwiązanie dla jego interesu.
Proces diagnostyczny OZSS składa się z trzech etapów
Pierwszy etap procesu diagnostycznego obejmuje:
- zapoznanie się z aktami sprawy;
- przygotowanie do badania, w szczególności zaplanowanie organizacji badania uwzględniającego warunki obiektywne (np. warunki lokalowe opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów, czasowe osób badanych i badających) i subiektywne (np. podatność na zmęczenie, odporność na stres, postawę wobec badania);
- przygotowanie miejsca i odpowiednich warunków badania.
Drugi etap procesu diagnostycznego obejmuje:
- potwierdzenie tożsamości osób badanych;
- poinformowanie osób badanych o celu i planie badania;
- poinformowanie osób badanych o braku zgody na rejestrację badania oraz możliwości przerwania lub odstąpienia od badania w sytuacji nieprzestrzegania przez osoby badane zakazu rejestracji;
- poinformowanie osób badanych o udziale w badaniu wyłącznie osób wskazanych w zleceniu;
- poinformowanie osób badanych o wykorzystaniu danych uzyskanych w trakcie badania zgodnie z kryterium ich użyteczności w celu sporządzenia opinii dla organu zlecającego;
- odebranie od osób badanych pisemnej zgody dotyczącej udziału w badaniu;
- przeprowadzenie badania;
- poinformowanie osób badanych o zakończeniu badania i terminie sporządzenia opinii;
- poinformowanie osób badanych o możliwości zgłaszania uwag co do przebiegu badania do kierownika lub upoważnionego przez niego specjalisty, a co do treści i wniosków końcowych opinii – do organu zlecającego.
Trzeci etap procesu diagnostycznego obejmuje:
- analizę i interpretację wyników badania;
- integrację danych;
- przeprowadzenie konsultacji w zespole opiniującym;
- sporządzenie opinii pisemnej.
Opiniowanie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych jest to kompleksowa diagnoza systemu rodzinnego, mająca na celu udzielenie odpowiedzi na tezy dowodowe organu zlecającego. Zespół badający:
- analizuje akta sprawy;
- przeprowadza wywiady z rodzicami lub opiekunami i rozmowy kierowane z dziećmi, uwzględniając w uzasadnionych przypadkach przeprowadzanie wywiadu wspólnie z obojgiem rodziców lub opiekunów;
- dokonuje obserwacji zachowań i wzajemnych relacji osób badanych;
- dokonuje charakterystyki psychologicznej osób badanych;
- opracowuje wnioski i udziela odpowiedzi na tezę dowodową organu zlecającego.
Dla oceny kompetencji wychowawczych rodziców lub opiekunów małoletnich wskazana jest analiza ich funkcjonowania osobowościowego.
W sytuacji, gdy w trakcie badania jeden z rodziców nie wyrazi zgody na kontakt dziecka z drugim rodzicem, badający zobowiązani są do powiadomienia stron o tym, że informacja tej treści zostanie zamieszczona w opinii.
W sytuacji, gdy rodzic nie wyraża zgody na badanie psychologiczne, pedagogiczne lub psychiatryczne dziecka bez jego obecności, badający odstępują od badania dziecka, powiadamiając strony, że jeśli organ zlecający podejmie taką decyzję, opinia zostanie opracowana w ograniczonym zakresie na podstawie dostępnego materiału.
Przeprowadzenie badania i wydanie opinii bez udziału jednej ze stron w zakresie odpowiednim do zgromadzonego materiału może nastąpić wyłącznie za zgodą organu zlecającego.
Dokumentacja dotycząca zdrowia, edukacji oraz rozwoju małoletnich i nieletnich, przekazana przez rodziców lub opiekunów w trakcie badania, może być włączona do teczki sprawy za pisemną zgodą osoby, która ją dostarcza. W przypadku wykorzystania tej dokumentacji w opinii należy wskazać źródło jej pochodzenia. Inne materiały dostarczone badającym przez strony mogą być wykorzystane wyłącznie po włączeniu ich przez organ zlecający jako materiału dowodowego do akt sprawy
(tak: Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów)
Wywiad środowiskowy w sprawie o rozwód
W sprawie o rozwód sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci małżonków (art. 434 kpc).
Wywiad środowiskowy w sprawie o rozwód to badanie warunków życia i wychowania dzieci małżonków, którzy chcą się rozwieść. Wywiad ten może być zarządzony przez sąd, ale nie jest obowiązkowy. Wywiad przeprowadza kurator.
Celem wywiadu środowiskowego jest ustalenie, jak rozwód wpłynie na dobro dzieci i jakie rozwiązania są najlepsze dla ich opieki i kontaktów z rodzicami. Wywiad środowiskowy może mieć wpływ na orzeczenie sądu o władzy rodzicielskiej, alimentach, czy rozwodzie bez orzekania o winie.
Kurator ogląda także mieszkanie, w którym przebywają dzieci aby ocenić, czy zapewnia ono odpowiedni poziom bezpieczeństwa i higieny dla dzieci. Kurator może zadawać różne pytania dotyczące tego, kto zajmuje się dziećmi, jak wygląda ich codzienna rutyna, jakie mają zainteresowania i problemy, jak radzą sobie ze stresem związanym z rozwodem, jakie mają relacje z rodzicami i rodzeństwem, czy są świadkami konfliktów lub przemocy w rodzinie itp. Kurator może także sprawdzić, czy dzieci chodzą do szkoły, czy mają opiekę medyczną i psychologiczną, czy korzystają z innych form wsparcia społecznego.
Obowiązek wskazania tezy dowodowej przy powołaniu dowodu
We wniosku o przeprowadzenie dowodu strona jest obowiązana oznaczyć dowód w sposób umożliwiający przeprowadzenie go oraz wyszczególnić fakty, które mają zostać wykazane tym dowodem (Art. 235 1 kpc).
