Opiekun ubezwłasnowolnionego całkowicie – prawa i obowiązki

Osoby mogące zostać opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie

Jeżeli wzgląd na dobro pozostającego pod opieką nie stoi temu na przeszkodzie, opiekunem ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien być ustanowiony przede wszystkim jego małżonek, a w razie jego braku, ojciec lub matka (Art. 176 kro). W innym wypadku opiekun powinien być ustanowiony spośród krewnych lub innych osób bliskich pozostającego pod opieką albo jego rodziców (Art. 149 § 2).

W braku takich osób sąd opiekuńczy zwraca się o wskazanie osoby, której opieka mogłaby być powierzona, do właściwej jednostki organizacyjnej pomocy społecznej albo do organizacji społecznej (Art. 149 § 3).

Nie może być ustanowiona opiekunem osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych (Art. 148 § 1 kro). Podobnie, nie może zostać  opiekunem ten, w stosunku do kogo zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna (§ 2), ani też osoba, która:

• została pozbawiona władzy rodzicielskiej
• została skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności
• została skazana za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim
• wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi
• wobec której orzeczono obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach
• wobec której orzeczono zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu

Wspólne sprawowanie funkcji opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Zgodni z art. 146 kro wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom. Na podstawie Art. 175 kro zasada ta winna znaleźć zastosowanie także do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie.

Sąd opiekuńczy może ustanowić jednego opiekuna dla kilku osób, jeżeli nie ma sprzeczności między ich interesami (art. 151 kro).

Opiekę sprawuje opiekun. Wspólne sprawowanie opieki nad dzieckiem sąd może powierzyć tylko małżonkom ( art.146 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Tak więc w stosunku do osoby ubezwłasnowolnionej nie ma możliwości, aby opiekę pełniło kilka osób, chyba że są to jej rodzice będący małżeństwem. Zasadniczo jednak, tylko jedna osoba może zostać ustanowiona opiekunem prawnym dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Powinna być to osoba w miarę możliwości z najbliższej rodziny (spośród krewnych i innych osób bliskich) przy odpowiednim zastosowaniu wskazówek z art. 149 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Założeniem ustawodawcy było, iż to przede wszystkim osoby bliskie i krewni mogą obdarzyć osobę podlegającą opiece życzliwością i poczuciem odpowiedzialności, tak jak to zwykle bywa w rodzinie i tak jak wymaga tego funkcja opiekuna prawnego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z 25 października 2000 r. IV CKN 1628 /00 niepublikowane ; Kodeks rodzinny i opiekuńczy C.H Beck Warszawa 2010 str.829). Ostatecznie jednak o wyborze opiekuna prawnego decyduje przydatność do sprawowania tej funkcji z uwagi na dobro podopiecznego.

Objęcie funkcji przez opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Każdy, kogo sąd opiekuńczy ustanowi opiekunem, obowiązany jest opiekę objąć. Z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zwolnić od tego obowiązku (Art. 152 kro). Objęcie opieki następuje przez złożenie przyrzeczenia przed sądem opiekuńczym. Opiekun powinien objąć swe obowiązki niezwłocznie (Art. 153 kro).

Odmowa sprawowania funkcji opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Art. 152 kro jasno stanowi, że każda osoba wyznaczona przez sąd opiekunem ma obowiązek objęcia tej funkcji, a ewentualny wniosek o zwolnienie od obowiązku objęcia opieki zgłasza się do sądu opiekuńczego w trybie art. 592 k.p.c., w terminie tygodnia od doręczenia postanowienia w tym przedmiocie – a zatem ustawodawca dopuszcza możliwość ustanowienia opiekuna bez konsultowania z nim tej decyzji – nie wydaje się jednak aby było to postępowanie właściwe (tak: dr Sławomira Kotas-Turoboyska w: Postępowania sądowe dotyczące opieki nad osobą ubezwłasnowolnioną całkowicie).

Ochrona ubezwłasnowolnionego całkowicie przed objęciem opieki  

Jeżeli dobro pozostającego pod opieką tego wymaga, sąd opiekuńczy wydaje niezbędne zarządzenia dla ochrony jego osoby lub majątku aż do czasu objęcia opieki przez opiekuna; w szczególności sąd opiekuńczy może ustanowić w tym celu kuratora (Art. 147 w zw. z art. 175 kro).

Odpowiednie stosowanie przepisów o opiece nad małoletnim do opieki nad ubezwłasnowolnionym

Do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim (Art. 175 kro). Z kolei dalsze odwołanie zawarte w art. 155 § 2 kro mówi, że do sprawowania opieki stosuje się odpowiednio przepisy o władzy rodzicielskiej z zachowaniem przepisów szczególnych. 

Zasadnicza różnica pomiędzy sprawowaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym, a małoletnim sprowadza się do różnicy w rozumieniu pojęcia pieczy nad osobą, gdyż w stosunku do ubezwłasnowolnionej nie wchodzi w grę obowiązek jego wychowywania. Podstawowym obowiązkiem opiekuna prawnego z zakresu pieczy nad osobą ubezwłasnowolnioną jest zapewnienie jej właściwego leczenia i rehabilitacji. Często opiekun prawny wykonuje także opiekę faktyczną nad osobą ubezwłasnowolnioną lub też decyduje o tym, jak taka opieka faktyczna ma być wykonywana jeśli nie wykonuje jej osobiście (tak: postanowienie Sądu Rejonowego dla m. st. Warszawy w Warszawie z dnia 21 grudnia 2016 r. sygn. akt VI RNs 347/16).

Staranność sprawowania funkcji przez opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Opiekun obowiązany jest wykonywać swe czynności z należytą starannością, jak tego wymaga dobro pozostającego pod opieką i interes społeczny (Art. 154 kro). Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pozostającego pod opieką – podlega przy tym nadzorowi sądu opiekuńczego (Art. 155 § 1 kro).

Zarząd majątkiem ubezwłasnowolnionego całkowicie przez opiekuna

Opiekun powinien uzyskiwać zezwolenie sądu opiekuńczego we wszelkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego całkowicie (Art. 156 kro).

We wszystkich „ważniejszych sprawach” osoby ubezwłasnowolnionej należy zatem rozważyć, co będzie lepsze dla ochrony jej dobra, a w dalszym kontekście dla interesu społecznego. Niewątpliwie dla dobra każdego człowieka jest konieczne zapewnieniu mu normalnych warunków bytowych umożliwiających mu zaspokojenie jego potrzeb. Chodzi tu o warunki mieszkaniowe, odpowiednie wyżywienie i ubranie, możliwość rozwoju intelektualnego i emocjonalnego, osiągania satysfakcje ze swojej pracy i swego życia, wsparcie psychiczne i uczuciowe osób bliskich (tak: Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie  w orzeczeniu z dnia 10 grudnia 2015 r, sygn. akt VI RNs 405/15).

Opiekun nie sprawuje nieograniczonej władzy nad majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie, który obejmuje aktywa jak i pasywa. Źródłem tego majątku są również roszczenia odszkodowawcze, łącznie z roszczeniem o zadośćuczynienie lub odszkodowanie za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej ubezwłasnowolnionego (tak co do zasady: H. C. [w:] K. P. (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX/el. (komentarz do art. 101 k.r.o., nb 1).

Jeśli chodzi o uprawnienie do zarządu majątkiem ubezwłasnowolnionego ustawodawca rozróżnia czynności zwykłego zarządu majątkiem, jak i czynności, które swym zakresem ten zarząd przekraczają. W przypadku czynności przekraczających zwykły zarząd wymagane jest uzyskanie przez opiekuna zezwolenia sądu opiekuńczego, co znajduje odzwierciedlenie w treści art. 101 § 3 kro, zgodnie z którym rodzice (opiekun) nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko (ubezwłasnowolnionego całkowicie). 

Przez zarząd majątkiem należy zatem rozumieć wszelkiego rodzaju dyspozycje i czynności odnoszące się do poszczególnych składników tego majątku, tak jak zarząd rzeczą oznacza wszelkiego rodzaju dyspozycje i czynności dotyczące tej rzeczy. Ponadto zarząd majątkiem ubezwłasnowolnionego całkowicie, jako agregatem aktywów i pasywów, obejmuje zachowania oraz czynności prawne i faktyczne, wpływające na szeroko rozumianą sytuację majątkową ubezwłasnowolnionego. Są to zachowania zmierzające do zachowania tego majątku, czynności powodujące jego zmniejszenie, poprzez zbycie albo obciążenie jego składników, a także czynności powodujące zwiększenie tego majątku, drogą nabycia nowych przedmiotów majątkowych albo umniejszenia istniejących obciążeń.

Inaczej mówiąc, przez czynności zwykłego zarządu należy rozumieć załatwianie bieżących spraw związanych ze zwykłym korzystaniem z przedmiotów wchodzących w skład administrowanego majątku i utrzymywaniem tych przedmiotów w stanie niepogorszonym, wszystko zaś co się w tych granicach nie mieści, należy do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu.

Ustawodawca w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym nie wskazuje, jakie czynności uznać należy za przekraczające zwykły zarząd. W tym miejscu należy odnieść się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w postanowieniu z dnia 17 października 2000 r., sygn. akt I CKN 319/00, jak również w wyroku z dnia 16 listopada 1982 r., sygn. akt I CR 234/82, w których to orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazał, że przy wykładni pojęcia czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu w rozumieniu art. 101 § 3 k.r.o. należy stosować obiektywne i sprawdzalne – w okolicznościach rozpoznawanej sprawy – kryteria, które m.in. obejmują ciężar gatunkowy i wartość przedmiotu dokonanej czynności, jej skutków w sferze majątku małoletniego (ubezwłasnowolnionego*).

Z kolei w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 1997 r., sygn. akt III CZP 127/96, sąd ten wyraźnie podkreślił, iż w zakresie sprawowania zarządu majątkiem dziecka (ubezwłasnowolnionego*), rodzice winni kierować się nadrzędnym kryterium, jakim jest dobro dziecka i unikać zachowań, które mogłyby spowodować niekorzystne skutki w jego stanie materialnym.

Przykłady czynności, do dokonania których opiekun ubezwłasnowolnionego całkowicie powinien uzyskać zgodę sądu opiekuńczego

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 listopada 2008 r., sygn. akt IV CSK 306/08 wskazał, że do spraw, których opiekun osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie powinien uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego, należy wytaczanie powództw o roszczenia majątkowe, zwłaszcza w większym rozmiarze, niezwiązane ze zwykłym zarządem majątkiem ubezwłasnowolnionego, z wyjątkiem podejmowania obrony przed roszczeniami zgłoszonymi przeciwko ubezwłasnowolnionemu.

W uchwale z dnia 5 marca 1962 r., w sprawie sygn. akt IV CR 578/61 Sąd Najwyższy w sposób jednoznaczny przesądził, iż zrzeczenie się roszczeń odszkodowawczych w imieniu małoletnich dzieci (ubezwłasnowolnionego całkowicie*) wobec osoby zobowiązanej do wynagrodzenia szkody jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem, której nie wolno rodzicom (opiekunowi*) dokonać bez zezwolenia władzy opiekuńczej. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 września 1967 r., sygn. akt III CR 177/67, który odwołując się do uchwały z 1962 r., przyjął, że na zawarcie ugody w imieniu ubezwłasnowolnionego opiekun powinien uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego.

Na przyjęcie odszkodowania nie jest konieczna zgoda sądu opiekuńczego, gdyż czynność ta ma charakter czynności zachowawczej. Natomiast pozbawienie ubezwłasnowolnionego powoda dochodzenia innych roszczeń wynikających z odpowiedzialności sprawcy szkody jest czynnością o charakterze rozporządzającym. Czynności dyspozycyjne podejmowane w postępowaniu sądowym przez opiekuna w imieniu ubezwłasnowolnionego całkowicie, takie jak zawarcie ugody w sprawach wykraczających poza bieżącą administrację jego majątkiem, a więc między innymi w sprawie o dział spadku, znoszenie współwłasności, czy w sprawie należnego dziecku odszkodowania, należą do kategorii czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu w rozumieniu art. 101 § 3 kro.

Zrzeczenie się pozostałych roszczeń przysługujących ubezwłasnowolnionemu* powodowi wobec sprawcy szkody, stanowi w istocie zagrożenie majątkowym interesom ubezwłasnowolnionego, gdyż pozbawia go dochodzenia tych roszczeń, które mógłby dochodzić od sprawcy szkody (tak co do zasady: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 24 września 2014 r., sygn. akt I ACa 425/14; wyroku Sądu Najwyższego z 5 lutego 1999 r., sygn akt III CK N 1202/98).

Sąd Okręgowy w Zielonej Górze w wyroku z dnia 12 października 2017 r. sygn. akt I C 193/17 uznał, że zawarcie umowy zlecenia na zastępstwo procesowe małoletniego (a więc i ubezwłasnowolnionego*) przez profesjonalnego pełnomocnika nie wymaga zgody sądu opiekuńczego. Sąd ten argumentował, że zarówno umowa jak i stawki wynagrodzenia za czynności profesjonalnych pełnomocników są bowiem uregulowane powszechnie obowiązującymi przepisami prawa. Zgodnie bowiem z przepisem art. 735 § 1 k.c., co do zasady umowa zlecenia jest umową odpłatną, w której wynagrodzenie pełnomocnika, jeśli nie umówiono się inaczej, jest określone obowiązującymi taryfami. (w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (radców prawnych)).

W przypadku gdy wszystkie elementy czynności prawnej są regulowane powszechnie obowiązującymi przepisami prawa i strony tej czynności układając stosunek prawny nie wychodzą poza ramy wyznaczone względnie obowiązującymi przepisami, nie sposób przyjąć, że czynność zawarta bez zgody sądu opiekuńczego jest nieważna. Taka czynność, jeśli odpowiada ww. kryteriom, jest czynnością zwykłego zarządu. Sąd ten uznał jednak, że umówienie się przez przedstawiciela ustawowego na dodatkowe wynagrodzenie za wynik sprawy na kwotę znacznie przewyższającą obowiązującą taryfę w stawce minimalnej, stanowi przekroczenie czynności zwykłego zarządu.

Konsekwencje braku uzyskania zgody przez opiekuna na czynność przekraczającą zwykły zarząd majątkiem ubezwłasnowolnionego całkowicie

Stosownie do uchwały Całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1961 r., sygn. akt I CO 16/61, która zachowała swą aktualność pod rządami obecnie obowiązującego prawa, czynność prawna dotycząca majątku małoletniego (a więc i ubezwłasnowolnionego całkowicie*), dokonana przez przedstawiciela ustawowego bez uprzedniego zezwolenia władzy opiekuńczej wymaganego przez przepisy art. 101 § 1 i art. 156 kro jest nieważna (art. 58 k.c.) i nie może być konwalidowana (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1977 r., sygn. akt III CZP 73/76; H. C. [w:] K. P. (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, LEX/el. (komentarz do art. 101 k.r.o., nb 5).

Czynności procesowe opiekuna w imieniu ubezwłasnowolnionego całkowicie

Jak przyjmuje się w doktrynie prawa – opiekun w imieniu małoletniego (a zatem także ubezwłasnowolnionego całkowicie*) może dokonywać również czynności procesowych. Czynność procesowa dokonana bez wymaganego zezwolenia sądu opiekuńczego nie jest bezwzględnie nieważna, ale jest bezskuteczna. Zgodnie z brzmieniem art. 156 kro zezwolenia może dokonać jedynie sąd opiekuńczy (tak: Komentarz do Koreksu Rodzinnego i Opiekuńczego autor Grzegorz Jędrejek Lex/el. 2009).

Konsekwencje braku uzyskania przez opiekuna zgody sądu opiekuńczego na czynność procesową

W orzecznictwie istnieje różnica poglądów co do skutków procesowych braku zezwolenia sądu. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem w przypadku czynności procesowej dokonanej przez opiekuna bez wymaganego zezwolenia ma miejsce brak z art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c., który skutkuje odrzuceniem pozwu, a w postępowaniu nieprocesowym wniosku (tak też wyrok Sądu Najwyższego z 27 listopada 2008 r., IV CSK 306/08, OSNC 2009/12, poz. 169 oraz Sąd Apelacyjny w Szczecinie w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2018 r. sygn. akt I ACa 57/18).

Przeciwny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach w postanowieniu z 7 października 2010 r., I ACa 542/10, LEX nr 1131145. Należy podkreślić, że w orzecznictwie dominuje pierwszy pogląd.  Opiera się on na założeniu, że występuje przesłanka procesowa bezwzględna w postaci niedziałania przedstawiciela ustawowego, jeżeli pozew lub wniosek wnosi opiekun nieposiadający wymaganego zezwolenia sądu opiekuńczego.

W wyroku z 27 listopada 2008 r., IV CSK 306/08, Sąd Najwyższy wskazał, że powyższy brak może zostać uzupełniony, albowiem jest to brak usuwalny (art. 199 § 2 k.p.c.), a w celu jego usunięcia sąd, działając z urzędu, powinien wyznaczyć odpowiedni termin (art. 70 § 1 k.p.c.).

W wyroku z 22 września 2011 r., III Ca 302/11, LEX nr 1713961, Sąd Okręgowy w Gdańsku, przywołując powyższe orzeczenie Sądu Najwyższego, stwierdził, że brak zezwolenia sądu opiekuńczego na wniesienie powództwa istniejący na etapie wniesienia pozwu może zostać konwalidowany przez zezwolenie wydane przez sąd opiekuńczy. Jeżeli jednak po wytoczeniu powództwa nastąpił zdarzenie, które nie pozwala na złożenie wniosku o zezwolenie np. śmierć podopiecznego, brak nie może być usunięty w drodze zezwolenia udzielonego przez sąd opiekuńczy. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w powyższym orzeczeniu, sąd rozpoznający sprawę o zadośćuczynienie w sprawie wniesionej przed śmiercią osoby poszkodowanej przez opiekuna prawnego może ocenić samodzielnie, czy opiekun uzyskałby zezwolenie sądu opiekuńczego na wytoczenie powództwa (art. 156 w zw. z art. 175 kro).

Powyższy pogląd zasługuje na aprobatę. Celem art. 155 k.r.o. jest bowiem ochrona interesów podopiecznego. Powyższe stanowisko spotkało się z aprobatą sądów powszechnych (tak: wyrok Sądy Apelacyjnego w Łodzi z 22 października 2014 r., I ACa 1104/14, LEX nr 1544866).

Sąd Apelacyjny w Szczecinie w postanowieniu z dnia 21 grudnia 2018 r. sygn. akt I ACa 57/18 podkreślił, że osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zgodnie z art. 12 k.c. nie ma zdolności do czynności prawnych, a tym samym nie ma zdolności do czynności procesowych w rozumieniu art. 65 § 1 kpc (np. do wystąpienia z pozwem). Zgodnie z treścią art. 66 k.p.c. czynności procesowe może za powoda podejmować jego opiekun prawny, ale po uzyskaniu zgodny sądu opiekuńczego w trybie art. 156 k.r. i o. z zw. z art. 175 kro. Skoro zgodnie z art. 70 § 1 kpc braki w zakresie zdolności sądowej lub procesowej dają się uzupełnić, a sąd wyznacza w tym celu odpowiedni termin – sąd winien zatem zobowiązać opiekuna prawnego ubezwłasnowolnionego całkowicie powoda do złożenia do akt sprawy postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na wytoczenie powództwa i zakreślić opiekunowi termin na wykonanie tego zobowiązania.

Ustanie funkcji opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe (Art. 177 kro).

Czynności prawne opiekuna z ubezwłasnowolnionym całkowicie

Opiekun nie może reprezentować osób pozostających pod jego opieką zarówno przy czynnościach prawnych między tymi osobami, jak też przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką. Powyższa zasadę stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed sądem lub innym organem państwowym (art. 159 kro).

Obowiązek opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie do sporządzenia inwentarza majątku

Niezwłocznie po objęciu opieki opiekun obowiązany jest sporządzić inwentarz majątku osoby pozostającej pod opieką i przedstawić go sądowi opiekuńczemu. Przepis powyższy stosuje się odpowiednio w razie późniejszego nabycia majątku przez osobę pozostającą pod opieką (Art. 160 § 1 kro). Sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od obowiązku sporządzenia inwentarza, jeżeli majątek jest nieznaczny.

Postępowanie z oszczędnościami ubezwłasnowolnionego całkowicie

Gotówka ubezwłasnowolnionego całkowicie, jeżeli nie jest potrzebna do zaspokajania jego uzasadnionych potrzeb, powinna być złożona przez opiekuna w instytucji bankowej. Opiekun może podejmować ulokowaną gotówkę tylko za zezwoleniem sądu opiekuńczego (Art. 161 § 1 kro). Sąd opiekuńczy może zobowiązać opiekuna do złożenia do depozytu sądowego kosztowności, papierów wartościowych i innych dokumentów należących do ubezwłasnowolnionego całkowicie. Przedmioty te nie mogą być odebrane bez zezwolenia sądu opiekuńczego (§ 2).

Niezwłocznie po swym zwolnieniu lub po ustaniu opieki opiekun obowiązany jest oddać ubezwłasnowolnionemu całkowicie, albo jego przedstawicielowi ustawowemu lub spadkobiercom zarządzany przez siebie majątek tej osoby (Art. 174 kro).

Opieka a emerytura lub renta ubezwłasnowolnionego całkowicie

Stosownie do art. 130 ust 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, świadczenia wypłaca się osobom uprawnionym:

• w formie bezgotówkowej na wskazany przez osobę uprawnioną jej rachunek płatniczy prowadzony w kraju lub wydany w kraju jej instrument płatniczy w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1907, 1814 i 2140) albo
• za pośrednictwem podmiotów prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń.

Przepis ten stosuje się odpowiednio do osób sprawujących opiekę prawną nad osobami uprawnionymi do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy oraz osób sprawujących opiekę nad osobami, o którym przysługuje renta rodzinna.

Jeżeli z akt sprawy wynika konieczność ustanowienia dla osoby uprawnionej do emerytury lub renty opiekuna prawnego, do czasu jego ustanowienia świadczenia mogą być wypłacane osobie sprawującej faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą, po uprzednim pouczeniu o konieczności poinformowania organu rentowego o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczenia albo wstrzymanie wypłaty świadczenia w całości lub w części oraz o obowiązku zwrotu świadczenia przez tę osobę, w przypadku gdy zostało pobrane nienależnie (art. 136b ust 2). Świadczenie jest wypłacane osobie sprawującej faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą na podstawie oświadczenia o sprawowaniu tej opieki, potwierdzonego przez organ, który z racji wykonywanych zadań posiada informacje dotyczące sprawowania tej opieki (ust. 3).   

Wynagrodzenie opiekuna ubezwłasnowolnionego całkowicie

Sąd opiekuńczy przyznaje opiekunowi za sprawowanie opieki na jego żądanie stosowne wynagrodzenie okresowe albo wynagrodzenie jednorazowe w dniu ustania opieki lub zwolnienia go od niej. Wynagrodzenia nie przyznaje się jednak, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny lub gdy sprawowanie opieki czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku ubezwłasnowolnionego, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie jest pokrywane ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej (Art. 162 kro).

Stosownie do art. 597 § 1 k.p.c. w postanowieniu o przyznaniu opiekunowi wynagrodzenia sąd upoważnia go do pobrania go z dochodów lub majątku osoby pozostającej pod opieką bądź ustala, że wynagrodzenie ma być wypłacone ze środków publicznych. Przywołane przepisy na podstawie art. 175 k.r.o. stosuje się do opieki nad osobą całkowicie ubezwłasnowolnioną.

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 maja 2016 r. Sygn. akt III CZP 9/16 wskazał, że sprawy te załatwiane są w postępowaniu opiekuńczym prowadzonym w trybie nieprocesowym (art. 568-5781 i 590-598 k.p.c.), zarówno wtedy, gdy opiekun zażąda wynagrodzenia okresowego w czasie sprawowania opieki, jak i wtedy, gdy ubiega się o wynagrodzenie jednorazowe po jej ustaniu lub zwolnieniu go z funkcji. Obie te sytuacje ustawodawca potraktował jednakowo, a powierzenie sądowi opiekuńczemu kompetencji do określenia wynagrodzenia opiekuna zarówno w czasie sprawowania opieki, jak i po jej ustaniu, jest uzasadnione tym, że sąd ten ma pełne rozeznanie w zakresie obciążeń opiekuna, jak i w sposobie wykonywania przez niego obowiązków.

Tego rodzaju żądanie opiekuna pozostaje w związku z wykonywaniem funkcji powierzonej mu przez sąd, o wynagrodzeniu za sprawowanie której musi on konstytutywnie orzec. Skoro oznaczenie wynagrodzenia opiekuna należy do sądu opiekuńczego, to nie jest możliwe zaspokojenie roszczenia opiekuna o wypłacenie mu wynagrodzenia, niezależnie od tego, z jakiej masy majątkowej miałoby to nastąpić, przed wydaniem przez sąd opiekuńczy stosownego orzeczenia i jego uprawomocnieniem się. Postępowanie przewidziane w art. 597 k.p.c. jest zatem właściwe do wydania orzeczenia o przyznaniu wynagrodzenia opiekunowi także po śmierci osoby, nad którą sprawował opiekę.

W uchwale z 28 marca 2014 r., III CZP 6/14 (OSNC 2015, nr 1, poz. 5), Sąd Najwyższy przyjął, że w postępowaniu o przyznanie wynagrodzenia opiekunowi osoby ubezwłasnowolnionej zainteresowana jest gmina, na której spoczywa obowiązek wypłaty wynagrodzenia ze środków publicznych. Na tej samej zasadzie w postępowaniu tym powinni uczestniczyć spadkobiercy osoby poddanej opiece, gdy roszczenie opiekuna będzie zaspokajane z majątku, do którego uzyskali uprawnienia.

Zwrot wydatków związanych ze sprawowaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie

Opiekun może żądać od ubezwłasnowolnionego całkowicie zwrotu nakładów i wydatków związanych ze sprawowaniem opieki. Do roszczeń z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 163 § 1 kro). Roszczenia powyższe przedawniają się z upływem lat trzech od ustania opieki lub zwolnienia opiekuna. Nakłady i wydatki pokrywa się z dochodów lub z majątku ubezwłasnowolnionego całkowicie, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku – ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej.

Naprawienie szkody wyrządzonej nienależytym sprawowaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym

Ubezwłasnowolniony może domagać się od opiekuna naprawienia szkody wyrządzonej nienależytym sprawowaniem opieki. Roszczenie osoby pozostającej pod opieką przedawnia się z upływem lat trzech od ustania opieki lub zwolnienia opiekuna (Art. 164 kro).

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 maja 2016 r. Sygn. akt III CZP 9/16  uznał, że zatwierdzenie rachunku przez sąd opiekuńczy nie wyłącza odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną nienależytym sprawowaniem zarządu majątkiem (art. 167 § 2 k.r.o.), co oznacza, że osoby zainteresowane zatwierdzeniem sprawozdania, które nie brałyby udziału w postępowaniu prowadzonym na podstawie art. 172 k.r.o., nie są pozbawione możliwości dochodzenia roszczeń przeciwko opiekunowi.

Nadzór sądu opiekuńczego nad sprawowaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie

Sąd opiekuńczy wykonywa nadzór nad sprawowaniem opieki, zaznajamiając się bieżąco z działalnością opiekuna oraz udzielając mu wskazówek i poleceń (Art. 165 § 1 kro). Sąd ten może żądać od opiekuna wyjaśnień we wszelkich sprawach należących do zakresu opieki oraz przedstawiania dokumentów związanych z jej sprawowaniem.

Opiekun obowiązany jest, w terminach oznaczonych przez sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co roku, składać temu sądowi sprawozdania dotyczące osoby pozostającego pod opieką oraz rachunki z zarządu jego majątkiem. Sąd opiekuńczy może zwolnić opiekuna od przedstawiania szczegółowych rachunków z zarządu, jeżeli dochody z majątku nie przekraczają prawdopodobnych kosztów utrzymania i wychowania pozostającego pod opieką (Art. 166 kro).

Sąd opiekuńczy bada sprawozdania i rachunki opiekuna pod względem rzeczowym i rachunkowym, zarządza w razie potrzeby ich sprostowanie i uzupełnienie oraz orzeka, czy i w jakim zakresie rachunki zatwierdza. Zatwierdzenie rachunku przez sąd opiekuńczy nie wyłącza odpowiedzialności opiekuna za szkodę wyrządzoną nienależytym sprawowaniem zarządu majątkiem (Art. 167 kro).

Niemożność dalszego sprawowania opieki

Sąd opiekuńczy zwolni opiekuna, jeżeli z powodu przeszkód faktycznych lub prawnych opiekun jest niezdolny do sprawowania opieki albo dopuszcza się czynów lub zaniedbań, które naruszają dobro pozostającego pod opieką. Zwolnienie możliwe jest także z innych ważnych powodów na żądanie opiekuna (Art. 169 kro).