Przy wszczęciu lub w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych osoby, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego
Osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego, ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo.
Sąd Okręgowy w Bydgoszczy VIII Wydział Gospodarczy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 20 marca 2017 r. (sygn. akt VIII Gz 27/17) na gruncie sporu o to, czy uczestnik postępowania o ubezwłasnowolnienie mógł skutecznie złożyć wniosek ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej słusznie stwierdził, że kluczowe w takiej sytuacji jest to, czy w dacie złożenia ww. wniosku o ogłoszenie upadłości, dla dłużnika, w stosunku do którego toczyło się wówczas postępowanie o ubezwłasnowolnienie, nie był w toku tego postępowania ustanowiony doradca tymczasowy (art. 548 § 1 k.p.c.).
Jedynie w takim przypadku dłużnik mógłby być, w tej dacie, ograniczony w zdolności do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo (art. 549 § 1 k.p.c.), co musiałoby się wiązać z koniecznością uzyskania stosownego zezwolenia sądu opiekuńczego na złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości.
We wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby i majątku podopiecznego doradcza tymczasowy musi uzyskiwać zgodę sądu opiekuńczego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 lutego 1981 r., II CR 11/81, LEX nr 8308).
Uprawnienia doradcy tymczasowego
Zakres ochrony praw osoby zastąpionej przez doradcę tymczasowego dotyczy nie tylko jej osoby, ale i mienia, a więc odnosi się do jej całej sfery prawnej (art. 550 § 1 pkt 2 k.p.c.) może on być przedstawicielem osoby, którą reprezentuje, także w innych sprawach prowadzonych w tym czasie z jej udziałem. Czynności procesowe doradcy tymczasowego nie zależą od woli osoby przez niego reprezentowanej (wyrok SN z dnia 13 października 1953 r., I C 1303/53, OSNC 1954, nr 4, poz. 77).
Ograniczenia uprawnień osoby, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego
Skoro osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo, stosują się do niej przepisy kodeksu cywilnego art. 17-22.
Tak więc, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.
Ważność umowy, która została zawarta przez taką osobę bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
Strona, która zawarła umowę z osobą dla której ustanowiono doradcę tymczasowego, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.
Jeżeli osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Osoba taka może jednak bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Może ona również bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.
Przepisy kształtujące uprawnienia doradcy tymczasowego
Art. 549. § 2 k.c. stanowi, że do doradcy tymczasowego stosuje się przepisy o kuratorze osoby częściowo ubezwłasnowolnionej. Z kolei zgodnie z art. 178 § 2 k.r.o., w zakresie nieuregulowanym przez przepisy, które przewidują ustanowienie kuratora, stosuje się odpowiednio do kurateli przepisy o opiece, a tym samym o przedstawicielstwie ustawowym.
Relewantne pozostaje więc uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 września 1970 r., II CZ 115/70, OSNC 1971, nr 6, poz. 104, mówiące, iż skoro w myśl art. 17 k.c. osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych nie może bez zgody przedstawiciela ustawowego (kuratora) podejmować czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, to w sprawach związanych z tego rodzaju czynnościami to kurator podejmuje czynności procesowe za tę osobę (tak też postanowienie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 20 marca 2017 r., sygn. akt VIII Gz 27/17)
Pełna zdolność prawna osoby, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego
Osoby fizyczne posiadają zdolność sądową w zasadzie od chwili urodzenia do śmierci. Ustanowienie doradcy tymczasowego nie odbiera tego przymiotu prawnego osobie, wobec której toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie.
Co więcej, osoba fizyczna nie traci zdolności sądowej nawet w wyniku orzeczenia jej ubezwłasnowolnienia. Osoba o ograniczonych czynnościach prawnych jest nadal podmiotem swych praw i obowiązków, nie może ona jednak w pełni rozporządzać tymi prawami, rozporządzać nimi może za taką osobę ustanowiony dla niej doradca.
Powyższe znajduje potwierdzenie w orzecznictwie. I tak, Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 lutego 1972 r., II CZ 120/72, Lex nr 7108, stwierdził , że zdolność sądową ma także osoba nawet całkowicie ubezwłasnowolniona.
Podobnie, Sąd Okręgowy w Szczecinie w postanowieniu z dnia 28 listopada 2013 r. (sygn. akt II Cz 829/13) uznał, że okoliczność toczenia się postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia dłużnika, okoliczność, iż miał on w tym postępowaniu ustanowionego doradcę tymczasowego, jak i nawet okoliczność, że dłużnik został ubezwłasnowolniony, nie spowodowały nieważności postępowania egzekucyjnego, mającej skutkować wedle oczekiwań skarżącej umorzeniem tego postępowania. Dłużnik nie utracił bowiem z tego powodu zdolności sądowej. Utrata tej zdolności przez dłużnika nastąpiła dopiero z chwilą jego śmierci.
Chwila ustanowienia doradcy tymczasowego
Przed ustanowieniem doradcy tymczasowego należy wysłuchać osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego staje się skuteczne z chwilą doręczenia go osobie, której dotyczy wniosek.
Jeżeli doręczenia postanowienia byłoby niecelowe ze względu na stan zdrowia osoby, określony w opiniach biegłego lekarza psychiatry lub neurologa oraz psychologa wydanych po przeprowadzeniu badania – postanowienie staje się skuteczne z chwilą wydania
Wynagrodzenie doradcy tymczasowego
Stosownie do art. 549 § 2 k.p.c. do doradcy tymczasowego stosuje się przepisy o kuratorze osoby częściowo ubezwłasnowolnionej. Na podstawie art. 179. § 1 k.r.o. w zw. z art. 549 § 2 k.p.c. organ państwowy, który ustanowił doradcę tymczasowego, przyzna mu na jego żądanie stosowne wynagrodzenie za sprawowanie funkcji. Wynagrodzenie pokrywa się z dochodów lub z majątku osoby, dla której doradca jest ustanowiony, a jeżeli osoba ta nie ma odpowiednich dochodów lub majątku, wynagrodzenie pokrywa ten, kto żądał ustanowienia doradcy.
Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy doradcy jest nieznaczny, a sprawowanie funkcji czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
Osoby mogące zostać doradcą tymczasowym
Doradcą tymczasowym należy ustanowić przede wszystkim małżonka, krewnego lub inną osobę bliską, jeżeli nie stoi temu na przeszkodzie wzgląd na dobro osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Nie wyłącza to możliwości przyjęcia tej roli przez inne osoby bliskie.
Sąd może też zwrócić się do organizacji pozarządowej o wskazanie osoby, która mogłaby być ustanowiona doradcą tymczasowym.
Utrata mocy postanowienia o ustanowieniu doradcy tymczasowego
W razie prawomocnego oddalenia lub odrzucenia przez sąd wniosku o ubezwłasnowolnienie albo umorzenia postępowania o ubezwłasnowolnienie, postanowienie o ustanowieniu doradcy tymczasowego traci moc. Podobny skutek wywiera ustanowienie opiekuna lub kuratora na skutek orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu.
Sąd odwołuje doradcę tymczasowego, jeżeli ustała potrzeba dalszej ochrony osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub jej mienia.
Doręczenia pism względem osoby, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego
Jak już wspomniano, osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo. Doręczenia zatem pism procesowych organy procesowe powinny wysyłać jej doradcy tymczasowemu.
Zasadę tę ujął Sąd Okręgowy w Szczecinie w wyroku z dnia 28 listopada 2013 r. (sygn. akt II Cz 829/13) stwierdzając, że zawiadomienia o podejmowanych czynnościach egzekucyjnych Komornik powinien doręczać doradcy tymczasowemu. Działanie odmienne jest oczywistym naruszeniem praw dłużnika, nawet prowadzące do nieważności postępowania. Uchybienie to jednak nie likwiduje skutku wszczęcia egzekucji przez organ egzekucyjny.
Doradca tymczasowy jako forma zapewnienia czynnego udziału strony w postępowaniu
W ocenie Wojewódzkiego Sądu Administracyjny zamieszczonej w wyroku z dnia 11 września 2009 r. (III SA/Wa 477/09) – w sytuacji, gdy organ administracyjny II instancji powziął informację o ustanowieniu dla Skarżącego doradcy tymczasowego, co potwierdziło zgłaszane w odwołaniu stanowisko, iż skarżący nie może samodzielnie działać w toczącym się postępowaniu, to wówczas winien uchylić decyzję organu I instancji i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania ze względu na nieuczestniczenie strony w postępowaniu, celem przeprowadzenia postępowania już przy uczestnictwie ustanowionego doradcy tymczasowego uprawnionego do reprezentowania Skarżącego.
Nie uczynienie tego spowodowało w istocie, iż dopiero z dniem ustanowienia doradcy tymczasowego można mówić o możliwości czynnego udziału strony w toczącym się postępowaniu, co w zasadzie uniemożliwiło stronie uczestniczenie w postępowaniu przed organem I instancji.
Tym samym zdaniem sądu został naruszony przepis art. 123 § 1 o.p. określający zasadę czynnego udziału strony w każdym stadium postępowania, jak również art. 121 o.p. zawierającego zasadę prowadzenia postępowania podatkowego w sposób budzący zaufanie do organów podatkowych .
Sąd ten również podkreślił, że ustanowienie doradcy tymczasowego postanowieniem Sądu Okręgowego nie oznaczało, iż z tym dniem zaistniała przyczyna ustanowienia doradcy tymczasowego w rezultacie ograniczonej zdolności do czynności prawnych, a jedynie potwierdziło fakt, iż Skarżący nie może samodzielnie prowadzić swoich spraw.
Doradca tymczasowy a rozporządzanie rentą lub emeryturą osoby, wobec której toczy się sprawa o ubezwłasnowolnienie
Osoba, dla której ustanowiony został doradca tymczasowy, ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. W myśl art. 21 k.c. osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej.
Jak słusznie wskazuje doktryna ograniczenie kompetencji do samodzielnego rozporządzania zarobkiem osoby ubezwłasnowolnionej częściowo należy wyłącznie do kompetencji sądu, który po stwierdzeniu, że przemawiają za tym ważne powody, może ograniczyć albo wyłączyć rozporządzanie zarobkiem przez taką osobę.
Podkreślenia wymaga, iż świadczenie emerytalne stanowi substytut wynagrodzenia za pracę – w związku z powyższym Zakład Ubezpieczeń Społecznych zobowiązany jest wypłacać świadczenie rentowe do rąk ubezpieczonego, czyli na wskazane przez niego konto ,na które świadczenie było dotychczas przekazywane.
Wypłata świadczenia emerytalnego lub rentowego na konto doradcy tymczasowego
Wypłata świadczenia emerytalnego lub rentowego na konto doradcy tymczasowego osoby wobec której toczy się sprawa o ubezwłasnowolnienie stanowi błąd organu rentowego. Dokonując takiej czynności organ rentowy wykazuje się rażącą nieznajomością przepisów prawa. Podkreślenia wymaga, iż nieznajomość przepisów prawa przez pracowników Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie może, ze względów oczywistych , być uznana za przyczynę od organu niezależną.
Tak więc, w takiej sytuacji nie zachodzą przesłanki o których mowa w art. 138 ust .3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (świadczenie wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego) – i pomimo, że wypłata świadczenia następuje do rąk innej osoby niż uprawniony, to decyzja ZUS domagająca się zwrotu pobranego świadczenia byłaby wadliwa (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 5 marca 2014 r., Sygn. akt VII U 2518/13).
Prawo ubezwłasnowolnionego do zaskarżania postanowień sądu w sytuacji ustanowienia doradcy tymczasowego – tzw. podwójna reprezentacja procesowa
Art. 560 k.p.c. wyposaża ubezwłasnowolnionego w prawo do zaskarżenia postanowień nawet wówczas, gdy ustanowiony został doradca tymczasowy lub kurator.
W artykule tym ustawodawca dopuścił więc istnienie tzw. podwójnej reprezentacji procesowej. W trakcie trwania postępowania o ubezwłasnowolnienie możliwość taka pojawia się w razie ustanowienia doradcy tymczasowego dla osoby, która ma być ubezwłasnowolniona. Akcentując uprawnienie tej osoby do samodzielnego zaskarżenia orzeczeń, ustawodawca chciał w ten sposób przeciąć ewentualne wątpliwości, jakie mogłyby się w tym względzie pojawić na tle równoległych uprawnień procesowych przysługujących doradcy tymczasowemu, do chwili ustanowienia opiekuna lub kuratora (art. 550 § 1 k.p.c.).
Powszechnie i zgodnie przyjmuje się, że przypadek podwójnej reprezentacji procesowej zachodzi również w sprawie o uchylenie lub zmianę postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, w której ubezwłasnowolniony ma, niezależne od opiekuna lub funkcjonującego jeszcze doradcy tymczasowego, prawo do zaskarżenia wydanych postanowień (tak: Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 14 października 2004 r., III CZP 37/04).
Inne uprawnienia doradcy tymczasowego – przykłady z praktyki orzeczniczej
Sąd Okręgowy w Siedlcach IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z dnia 7 grudnia 2015 r. (sygn. akt IV U 1344/14), na kanwie sprawy o możliwość złożenia wniosku o rentę socjalną przez ojca pełnoletniego dziecka, wobec którego toczyło się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, uznał, że ojciec nie jest uprawniony do wystąpienia z wnioskiem o rentę socjalną dla córki bez udzielonego mu pełnomocnictwa przez córkę, a gdy udzielenie pełnomocnictwa z uwagi na stan psychiczny córki nie byłoby możliwe, powinien on wstąpić w sprawie o ubezwłasnowolnienie o ustanowienie dla niej doradcy tymczasowego w trybie art. 548 kpc, który mógłby reprezentować jej interesy.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny w wyroku z dnia 10 maja 2013 r. (sygn. akt V ACa 142/13) uznał, że skoro doradca tymczasowy był uprawniony do podejmowania czynności procesowych w imieniu powoda, to nie podlega kwestii, że był uprawniony także do udzielenia pełnomocnictwa procesowego. Z kolei jeśli chodzi o czynności procesowe podjęte przez pełnomocnika ustanowionego przez doradcę tymczasowego po dniu ustanowienia dla powoda kuratora, to dopuszczalne jest zatwierdzenie przez kuratora czynności dokonanych dotychczas przez pełnomocnika ustanowionego przez doradcę tymczasowego.
Na temat ubezwłasnowolnienia – czytaj tutaj
