Odwołanie darowizny

Zgodnie z art. 898 § 1 k.c., darczyńca może odwołać darowiznę, jeżeli obdarowany dopuścił się w stosunku do niego rażącej niewdzięczności.

Rażąca niewdzięczność przy odwołaniu darowizny

Zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami moralnymi dokonanie darowizny rodzi etyczny obowiązek wdzięczności po stronie obdarowanego, a przynajmniej zakaz niewdzięczności z jego strony. Sankcjonowane przez ustawodawcę jest szczególnie jaskrawe wykroczenie przeciwko temu nakazowi, gdyż w takich przypadkach pozostawienie przedmiotu darowizny w rękach obdarowanego stałoby w sprzeczności z elementarnymi zasadami sprawiedliwości (tak: R. Trzaskowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. V, Zobowiązania. Część szczegółowa, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, nt. 7 do art. 898).

Znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują z reguły czyny nieumyślne obdarowanego, a także drobne czyny nawet umyślne, ale nie wykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe czy rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się czy działaniem darczyńcy. Z analizy różnorodnych stanów faktycznych wynika też, że rażąca niewdzięczność może polegać na jednym radykalnym zachowaniu, bądź też na szeregu zachowań, które składają się razem na uznanie, że są rażące, chociażby oceniane z osobna za takie mogły nie być uznane (tak: wyrok Sądu Okręgowego w Słupsku z dnia 25 listopada 2019 r., Sygn. I C 979/18).

W świetle utrwalonych w orzecznictwie Sądu Najwyższego poglądów dotyczących wykładni normy art. 898 § 1 k.c. nie każdy spór i nie każdy objaw zachowania sprzecznego z wolą darczyńcy uzasadnia twierdzenie o dopuszczeniu się przez obdarowanego rażącej niewdzięczności. Wskazuje się, że odwołanie darowizny na tej podstawie uzasadnia takie zachowanie obdarowanego, które cechuje się znacznym nasileniem złej woli. Podkreśla się, że przewidziana art. 898 § 1 k.c. przesłanka niewdzięczności w stopniu rażącym ma kwalifikowany charakter, odnoszący się do zachowań, które oceniając rozsądnie, przy uwzględnieniu miernika obiektywnego i subiektywnego, muszą być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Jako kryterium pomocne w ocenie zachowania obdarowanego wskazuje się dobre obyczaje w konkretnym środowisku oraz zwyczajowe relacje między obdarowanym a darczyńcą (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., I CK 112/05, Lex nr 186998).

Wedle zapatrywań orzecznictwa znamion rażącej niewdzięczności nie wyczerpują nawet drobne czyny umyślne, jeżeli nie wykraczają one poza zwykłe konflikty życiowe i rodzinne w określonym środowisku. W podobny sposób traktuje się incydentalne sprzeczki, zwłaszcza sprowokowane; nie uzasadnia bowiem odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach czy warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych konfliktów ( tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1997 r., I CKN 117/97, Lex nr 137781).

W judykaturze zwraca się też uwagę, że niedookreślony zwrot o „rażącej” niewdzięczności został użyty przez ustawodawcę po to, by chronić również obdarowanego – przed nadmiernym subiektywizmem darczyńcy. Nie każde zatem zachowanie obdarowanego (działanie bądź zaniechanie) wobec darczyńcy, które można by oceniać jako nieodpowiednie lub niewłaściwe, będzie uzasadniać odwołanie darowizny. Na gruncie art. 898 § 1 k.c. chodzi o taką niewdzięczność, której stopień natężenia i amoralny wydźwięk jest na tyle wysoki, że u każdego postronnego obserwatora wywołałby dezaprobatę (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 lutego 2017 r., I ACa 763/16, Lex nr 2259921).

O tym, czy zachodzi wypadek rażącej niewdzięczności, zawsze decydują okoliczności konkretnej sprawy. Nawet obiektywne istnienie przejawów niewdzięczności nie jest wystarczające dla uwzględnienia roszczeń pozwu. Nie jest bowiem obojętna jej przyczyna. Dopiero bowiem poznanie tej przyczyny umożliwia sformułowanie właściwego osądu, czy i na ile zachowanie się obdarowanego może być uznane za nieusprawiedliwione (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2000 r., III CKN 810/2000, LEX nr 51880).

Rażącą niewdzięczność odnosi się do takiego zachowania obdarowanego, które było skierowane przeciwko darczyńcy świadomie i w nieprzyjaznym zamiarze, krzywdzące darczyńcę, długotrwałe i uporczywe (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 lutego 2010 r., I ACa 12/10).

W świetle art. 898 § 1 KC nie można pomijać przyczyn konfliktu między stronami, pojęcie niewdzięczności wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego, w tym zwłaszcza tego, czy zachowania ich nie są powodowane, czy wręcz prowokowane – wprost lub pośrednio – przez darczyńcę (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 listopada 2018 r. sygn. akt I ACa 1499/17).

Przykłady zachowań świadczących o rażącej niewdzięczności obdarowanego

Przejawami rażącej niewdzięczności są m.in.:

• popełnienie przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu,
• popełnienie przestępstwa czci albo mieniu,
• ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych,
• naruszenie godności osobistej ze świadomością i w nieprzyjaznym zamiarze.

(tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2003 r., IV CKN 115/01).

• odmówienie pomocy w chorobie,
• odmowa pomocy osobom starszym,
• rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy,
• pobicie czy ciężkie znieważenia

(tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2011 r., IV CSK 113/11).

Odwołanie darowizny a niewłaściwe zachowanie obdarowanego względem osób bliskich darczyńcy

Cechy rażącej niewdzięczności mogą mieć także inne zachowania wysoce nieprzyjazne kierowane bezpośrednio wobec darczyńcy jak i także w stosunku do osoby jemu bliskiej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2000 r, sygn. akt ICKN 919/98).

Z użytego w art. 898 § 1 KC zwrotu, że dla odwołania darowizny czyn obdarowanego, kwalifikujący się jako rażąca niewdzięczność, ma być skierowany „względem” darczyńcy, wynika, że ustawodawca miał na uwadze ochronę interesów darczyńcy, ale przez powyższą regulację nie przesądził o tym, że czyn musi być skierowany bezpośrednio przeciwko osobie darczyńcy. Zgodnie z powyższym oraz z utrwalonym już orzecznictwem odwołanie darowizny może uzasadniać również rażąca niewdzięczność wobec osób bliskich darczyńcy (tak: Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 8 listopada 2018 r. sygn. akt I ACa 1499/17).

Zakaz rozszerzającego rozumienia przesłanki rażącej niewdzięczności

Możliwość odwołania darowizny stanowi wyjątek od zasady pacta sunt servanda, w związku z czym nie może być ujmowana zbyt szeroko. Za ograniczeniem tej możliwości przemawia także fakt, że w praktyce niejednokrotnie odwołanie darowizny stanowi instrument rozgrywek majątkowo-osobistych między osobami bliskimi darczyńcy, w ramach których osoba darczyńcy, zwłaszcza w podeszłym wieku, oraz jego interesy niemajątkowe mogą być instrumentalizowane i podporządkowywane interesom majątkowym otoczenia (tak: R. Trzaskowski, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. V, Zobowiązania. Część szczegółowa, red. J. Gudowski, Warszawa 2017, nt. 7 do art. 898).

Rozważenie wskazanych powyżej czynników przemawia za zakazem rozszerzającego rozumienia przesłanki rażącej niewdzięczności (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z 22 kwietnia 1997 r., III CKN 43/96).

Ciężar dowodowy w sprawie o odwołanie darowizny

Ciężar wykazania owej rażącej niewdzięczności spoczywa na darczyńcy. Musi on wskazać na jej konkretne przejawy i poprzeć to dowodami.

Podkreślić należy, że dowodzenie własnych twierdzeń nie jest obowiązkiem strony (ani materialnoprawnym, ani procesowym), a tylko spoczywającym na niej ciężarem procesowym. Nie istnieje zatem żadna możliwość egzekwowania od strony aktywności w sferze dowodowej. Sąd nie może nakazać stronie czy zobowiązać ją do przeprowadzenia dowodu. Tylko od woli strony zależy, jakie dowody Sąd będzie prowadził. Przeciwko stronie natomiast – jak wynika z art. 6 k.c. – skierują się ujemne następstwa jej pasywnej postawy. Fakty nieudowodnione zostaną pominięte i nie wywołają skutków prawnych z nimi związanych, co ostatecznie może oznaczać przegranie procesu (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 8 listopada 2018 r. sygn. akt I ACa 1499/17).

Niewykonanie polecenia a odwołanie darowizny

Darczyńca może włożyć na obdarowanego obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie) (Art. 893 kc).

Polecenie jest postanowieniem umowy darowizny, na które obdarowany musiałby wyrazić zgodę. Zgodnie z art. 894 § 1 k.c. w razie niewykonania polecenia darczyńca może dochodzić jego wykonania in natura, chyba że polecenie ma na celu wyłącznie korzyść obdarowanego. Co do zasady natomiast niewykonanie polecenia nie skutkuje powstaniem prawa do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności, chyba że wystąpią dodatkowe okoliczności uzasadniające taką kwalifikację zachowania obdarowanego (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2019 r., sygn. akt V CSK 210/19).

Odwołanie darowizny a zasady współżycia społecznego

Przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 kc).

Termin do odwołania darowizny

Darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 kc).

Innymi słowy, przyczyny odwołania darowizny nie mogą stanowić te zachowania obdarowanego, o których darczyńca dowiedział się wcześniej niż na rok przed złożeniem oświadczenia o odwołaniu darowizny. Każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego, który może być traktowany, jako rażąca niewdzięczność, daje podstawę do odwołania darowizny i każda
z osobna podlega osobnemu „przedawnieniu” (tak: Sąd Okręgowy w Olsztynie w wyroku z dnia 15 listopada 2018 r., Sygn. akt: I C 661/17).

Forma oświadczenia o odwołaniu darowizny

Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie (art. 900 kc). W nauce prawa podnosi się, że oświadczenie o odwołaniu darowizny może zostać złożone w każdej formie, również ustnie i to niezależnie od tego, czy ze względu na przedmiot sama darowizna wymagała szczególnej formy. Jednocześnie wyklucza się odwołanie darowizny w sposób dorozumiany.

Przewidziana w art. 900 k.c. forma pisemna została zastrzeżona ad probationem, co oznacza, że jej niezachowanie nie ma wpływu na ważność i skuteczność odwołania, jednak może zrodzić problemy dowodowe. W takim wypadku niedopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron ani z zeznań świadków na fakt dokonania czynności (art. 74 § 1 k.c.), chyba że obie strony wyrażą na to zgodę albo fakt złożenia oświadczenia woli o odwołaniu darowizny zostanie uprawdopodobniony za pomocą pisma (art. 74 § 2 k.c.). Trafnie wskazuje się, że trudności dowodowe mogą polegać np. na niewykazaniu daty złożenia oświadczenia, co może stanowić istotną przeszkodę w jego realizacji prawa, ponieważ po upływie roku od powzięcia przez osobę uprawnioną informacji o podstawie odwołania darowizny prawo to wygasa (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2020 r., sygn. akt II CSK 792/18).

W judykaturze podkreślono, że oświadczenie woli darczyńcy o odwołaniu darowizny może wynikać także z dokonanych przez darczyńcę (powoda) czynności procesowych w postępowaniu o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy (art. 898 § 1 k.c. i art. 900 k.c.), przy czym wówczas konieczne jest ustalenie, kiedy takie oświadczenie zostało w istocie złożone oraz czy i kiedy dotarło ono ostatecznie do obdarowanego (art. 61 k.c.) (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5 listopada 2015 r., VI ACa 1575/14, niepubl.).

Treść oświadczenia o odwołaniu darowizny

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że oświadczenie o odwołaniu darowizny nie musi mieć ściśle określonej treści, ważne, by było jednoznaczne i zrozumiałe.

Rozbieżność stanowisk dotyczy jednak kwestii, czy oświadczenie powinno zawierać przyczynę odwołania darowizny. W tym względzie prezentowane są dwa stanowiska. W doktrynie poglądy są zróżnicowane. Z kolei, judykatura w większości opowiada się za potrzebą podania przyczyny odwołania darowizny. Podkreślono m.in., że w odwołaniu darowizny powinny być wskazane przyczyny odwołania, tj. przytoczenie tego, z jakim zachowaniem się obdarowanego należy łączyć dopuszczenie się wobec darczyńcy rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.) (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 4 września 2014 r., I ACa 1577/13, niepubl.).

W innym miejscu wskazano, że w procesie o zwrot przedmiotu darowizny, z uwagi na jej skuteczne odwołanie z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, sąd, z natury rzeczy ogranicza się do badania, czy zaszły okoliczności, wskazane przez darczyńcę w oświadczeniu, o jakim mowa w przepisie art. 900 k.c. (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 16 stycznia 2013 r., sygn. akt I ACa 1111/12, niepubl.).

W literaturze przedmiotu podjęto próbę dokonania oceny powyższych dwóch ujęć problemu i uznano, że drugi pogląd jest bardziej zasadny – odwołanie darowizny nie może nastąpić z dowolnych przyczyn, a jedynie w wypadkach wskazanych w ustawie. W razie sporu sąd bada, czy miała miejsce zmiana stanu majątkowego darczyńcy uzasadniająca odwołanie darowizny niewykonanej (art. 896 k.c.) albo czy zachowanie obdarowanego nosiło znamiona rażącej niewdzięczności (art. 899 k.c.). Jeżeli w dacie złożenia oświadczenia okoliczności tego rodzaju nie wystąpiły, będzie ono bezskuteczne, nawet jeśli podstawa do odwołania darowizny powstanie w późniejszym czasie (co, rzecz jasna, nie pozbawi darczyńcy prawa do ponownego złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny na zasadach ogólnych).

Ocena skuteczności odwołania darowizny jest dokonywana według stanu z daty oświadczenia, a nie z daty wyrokowania. Przyczyna odwołania darowizny, zwłaszcza jeśli jest nią rażąca niewdzięczność obdarowanego, wyznacza również zakres kognicji sądu w powstałym na tym tle procesie. W razie ustalenia, że nie wystąpiły okoliczności przywołane przez darczyńcę na uzasadnienie odwołania darowizny, sąd nie jest uprawniony do oparcia rozstrzygnięcia na innych zdarzeniach, które mogłyby uzasadniać odwołanie darowizny, choć zostały pominięte przez samego uprawnionego. Skoro uprawniony nie ocenił tych zdarzeń jako przejawu rażąco niewdzięcznego zachowania obdarowanego, nie powinien tego czynić również sąd.

Charakter oświadczenia o odwołaniu darowizny

Odwołanie darowizny nie następuje w drodze orzeczenia sądu o charakterze prawokształtującym (jak np. rozwiązanie darowizny w okolicznościach opisanych w art. 901 k.c. „Przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna.”), lecz przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie (tu: należy dodać, że forma pisemna nie jest warunkiem złożenia oświadczenia).

Dopiero po złożeniu takiego oświadczenia – wywołującego skutek obligacyjny – lub równocześnie z tym oświadczeniem, darczyńca może wystąpić z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny (złożenie oświadczenia woli). W sprawie zainicjowanej takim powództwem, stosownie do zarzutu obdarowanego, możliwe jest poddanie ocenie skuteczności odwołania darowizny pod kątem spełnienia przesłanek określonych w art. 898 i 899 k.c. Niewykluczone jest również skonstruowanie powództwa o ustalenie, że darowizna została skutecznie odwołana z tym zastrzeżeniem, że zasadność takiego powództwa zależałaby od interesu prawnego, którego istnienie może się okazać wątpliwe (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 14 grudnia 2011 r., III CSK 260/11, OSNC 2012, nr 6, poz. 77).

Zaakceptowanie przez obdarowanego odwołania darowizny

W wyniku skutecznego odwołania darowizny, w pierwszym rzędzie obdarowany może zaakceptować stanowisko darczyńcy. Wówczas, jeżeli przedmiotem darowizny była rzecz ruchoma, obdarowany winien wydać ją darczyńcy. W ten sposób nastąpi zwrot przedmiotu umowy i jednocześnie zwrotne przeniesienie prawa własności. Z kolei, jeżeli przedmiotem umowy była np. nieruchomość (ściślej prawo własności nieruchomości), strony będą zobowiązane do zawarcia odpowiedniej umowy w wymaganej prawem formie, obejmującej tzw. zwrotne przeniesienie prawa. W żadnym z powyższych przypadków, oświadczenie darczyńcy o odwołaniu darowizny nie musi zawierać wskazania przyczyny. Obie strony, skoro zaakceptowały powstałą sytuację, zdawały sobie sprawę z tego, co stanowiło podstawę odwołania darowizny (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2020 r., sygn. akt II CSK 792/18).

Postępowanie sądowe w razie odwołania darowizny

W przypadku, gdy obdarowany nie zgadza się ze stanowiskiem darczyńcy odwołującego darowiznę, sposobem na rozwiązanie tego problemu jest wytoczenie stosownego powództwa o zwrot przedmiotu darowizny (o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli). W sprawie zainicjowanej takim powództwem, stosownie do zarzutu obdarowanego, możliwe jest poddanie ocenie skuteczności odwołania darowizny pod kątem spełnienia przesłanek określonych w art. 898 i 899 k.c. Oznacza to, że dopiero wynik postępowania dowodowego w danej sprawie, pozwoli na ocenę skuteczności odwołania darowizny z określonego powodu.

Nie ma tu znaczenia zatem fakt wskazania przyczyny w samym oświadczeniu. Strona powodowa bowiem i tak będzie musiała udowodnić skuteczność tej czynności, a więc oparcie jej o podstawę dającą możność odwołania darowizny. W rezultacie przyjąć należy, że darczyńca może złożyć oświadczenie wobec obdarowanego o odwołaniu darowizny nie wskazując przyczyny takiej decyzji.

W sytuacji, gdy zostanie wszczęte odpowiednie postępowanie, na darczyńcy będzie ciążył dowód wykazania, że istniały przyczyny odwołania darowizny, które charakteryzowały się rażącą niewdzięcznością, a oświadczenie zostało złożone w terminie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Zamieszczenie w oświadczeniu konkretnych przyczyn odwołania darowizny, w żaden sposób nie zwalnia powoda od udowodnienia, że rzeczywiście miały one miejsce (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2020 r., sygn. akt II CSK 792/18).

Powody odwołania darowizny powstałe po dacie złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny

W praktyce, jeżeli w toku postępowania zostaną ujawnione powody odwołania darowizny, ale powstałe po dacie złożenia oświadczenia, na podstawie którego wytoczono powództwo, powód chcąc z tych zdarzeń wywieść korzystne dla siebie skutki prawne, powinien złożyć kolejne oświadczenie o odwołaniu darowizny. Natomiast, jeśli chodzi o zdarzenia, które miały miejsce przed datą złożenia oświadczenia, oczywiście przy dochowaniu zawitego terminu, to powinny być one wskazane w pozwie, w oparciu o który wszczęte jest postępowanie o zwrot przedmiotu darowizny (o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli), ale mogą być również przytaczane – przy uwzględnieniu reguł postępowania dowodowego – do chwili zamknięcia rozprawy (dawny art. 217 § 1 k.p.c.), aktualnie do chwili zatwierdzenia planu rozprawy, a jeżeli nie wyznaczono posiedzenia przygotowawczego, do chwili zamknięcia rozprawy (art. 205 12 k.p.c.) (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2020 r., sygn. akt II CSK 792/18).

Odwołanie darowizny a przebaczenie obdarowanemu

Darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 899 § 1 kc).

Odwołanie darowizny przez spadkobierców darczyńcy

Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy (art. 899 § 2 kc).

Odwołanie darowizny a zużycie rzeczy 

Zgodnie z art. 409 kc obowiązek zwrotu korzyści lub jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Nie ulega wątpliwości, że cytowany przepis ma zastosowanie także do obowiązku zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny, gdyż art. 898 § 2 k.c. przewiduje, że zwrot powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu, a w zdaniu drugim tego paragrafu ustawodawca wyraźnie nawiązuje do jednej z przesłanek wymienionych w art. 409 k.c., stanowiąc, że od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Należy jednak zauważyć, że zgodnie z ogólną regułą co do rozkładu ciężaru dowodu wynikającą z art. 6 k.c. udowodnienie zużycia lub utraty korzyści obciąża wzbogaconego (tak: m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 18 sierpnia 2017 r., IV CSK 628/16; wyr. SN z 2 lipca 2012 r., I PK 46/12, OSNP 2013, nr 13-14, poz. 156).

W tym kontekście Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 października 2019 r., sygn. akt V CSK 210/19 wskazał, że w sytuacji, gdy wartość domu obdarowanego jest mniejsza niż ogólna kwota zadłużenia z tytułu zaciągniętego kredytu hipotecznego, nie przemawia to za tym, że pozwany nie jest już wzbogacony. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że za spłatę kredytu kredytobiorcy ponoszą odpowiedzialność osobistą, nawet jeżeli zaciągnięty kredyt był kredytem hipotecznym. Zadłużenie pozwanego z tego tytułu nie byłoby niższe, niezależnie, czy otrzymał on darowiznę, czy też nie. Wykorzystanie kwoty darowizny w celu pokrycia kosztów prac wykończeniowych w budowanym domu zapewne zwiększyło jego wartość.

W tym stanie rzeczy prawdopodobne wydaje się, że wartość aktywów pozwanego jest większa wskutek otrzymanej darowizny, nawet jeżeli są one obciążone hipotecznie. Jeżeli bowiem doszłoby do sprzedaży egzekucyjnej nieruchomości, to kwota uzyskana z tego tytułu byłaby wyższa, niż gdyby dom nie został wykończony. Nawet jeżeli uzyskana kwota nie wystarczy na zaspokojenie całej należności banku, to nadwyżka pozostała do spłaty przez pozwanego będzie mniejsza. W rozpoznawanej przez Sąd Najwyższy sprawie pozwany nie wykazał, że w danym stanie faktycznym istniały takie okoliczności (np. w postaci niezwiększenia wartości nieruchomości mimo dokonanych nakładów), które sprawiają, że powyższe rozumowanie jest nietrafne, co prowadziło Sąd do wniosku o bezzasadności zarzutu naruszenia art. 409 k.c.

Odwołanie darowizny a rozwiązanie umowy darowizny gospodarstwa rolnego

Jeżeli przekazanie gospodarstwa nastąpiło na gruncie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników, do rozwiązania takiej umowy zastosowanie miałyby jej przepisy, a nie przepisy Kodeksu cywilnego odnoszące się do odwołania darowizny. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 grudnia 2000 roku,  sygn. akt I CKN 992/1998, Lex nr 50826, rozwiązanie umowy darowizny gospodarstwa rolnego jest instytucją odmienną od odwołania darowizny. Przesłanki rozwiązania umowy zostały wyczerpująco określone w art. 89 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, więc przepis art. 898 § 1 k.c. do rozwiązania umowy nie może mieć zastosowania nawet przez analogię.

Zgodnie z art. 89 rzeczonej ustawy, na żądanie rolnika sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę przenoszącą własność gospodarstwa rolnego, zawartą w celu wykonania umowy z następcą, jeżeli następca:

• uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub
• dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób rażącej obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu albo wolności, lub
• uporczywie nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika wynikających z umowy lub z przepisów prawa.  

Zwrot przedmiotu darowizny

Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu (art. 898 § 2 kc).

A zatem jeżeli obdarowany, po złożeniu przez darczyńcę oświadczenia o odwołaniu darowizny, rozporządził uzyskaną od darczyńcy korzyścią bezpłatnie, to obowiązek wydania tej korzyści przechodzi na wtórnie obdarowanego, który jest biernie legitymowany w sprawie (wyrok Sądu Okręgowego w Olsztynie z dnia 15 listopada 2018 r., sygn. akt: I C 661/17).

Koszty adwokackie w sprawie o odwołanie darowizny

Minimalne koszty zastępstwa strony przez adwokata w sprawie o odwołanie darowizny zależą od wartości przedmiotu darowizny, i uregulowane są w § 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie.