Rażąca niewspółmierność kary (zarzut apelacyjny w procesie karnym)

Zarzut zastosowania kary rażąco niewspółmiernej

Rażąca niewspółmierność kary jest jedną z przesłanek uchylenia lub zmiany orzeczenia (art. 438 pkt 4 kpk).

Nie chodzi przy tym o każdą ewentualną różnicę w ocenach co do wymiaru kary, ale o różnicę ocen tak zasadniczej natury, iż karę dotychczas wymierzoną nazwać można byłoby – również w potocznym znaczeniu tego słowa – „rażąco” niewspółmierną, to jest niewspółmierną w stopniu niedającym się wręcz zaakceptować (tak: Sąd Najwyższy w wyroku II KRN 189/94, OSN Prok. i Pr. 1995, nr 5, poz. 18).

Rażąca niewspółmierność kary a kasacja

Kasacja nie może być wniesiona wyłącznie z powodu niewspółmierności kary (art. 523. § 1 kpk). Ograniczenia tego nie stosuje się jednak do kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego w sprawach o zbrodnie (art. 523. § 1a kpk).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, iż zarzut rażącej niewspółmierności kary nie może w kasacji występować samodzielnie. Natomiast można w kasacji wywodzić, że doszło do wymierzenia kary rażąco surowej, wówczas gdy jest to zdaniem skarżącego, wynikiem rażącej obrazy przepisów prawa materialnego lub prawa procesowego (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2021 r., sygn. akt V KK 482/20).

Rażąca niewspółmierność kary a granice ustawowego zagrożenia za przestępstwo

Zarzut rażącej niewspółmierności kary, jako zarzut z kategorii ocen, można zasadnie podnieść tylko wówczas, gdy orzeczona kara jakkolwiek mieści się w granicach ustawowego zagrożenia, to jednak nie uwzględnia w sposób właściwy okoliczności mających wpływ na jej wymiar.

Wymierzenie sprawcy kary w minimalnym ustawowym wymiarze, wymaga jednak wskazania przez Sąd, że sprawca na taką właśnie karę zasługuje. Jest to możliwe wyłącznie wtedy, gdy sąd w części dotyczącej orzeczenia o karze wykaże, że miał na względzie wszystkie czynniki i okoliczności mające wpływ na stopień zawinienia i stopień społecznej szkodliwości czynu, ale też prawidłowo oceni istniejące okoliczności obciążające i łagodzące. Tylko przewaga tych ostatnich może uzasadniać wymierzenie kary w najniższym ustawowym wymiarze (tak: Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 września 2020 r., sygn. akt III KK 342/19).

Przesłanki uznania kary za rażąco niewspółmierną

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 marca 2017 r., sygn. akt III KK 395/16 wskazał, że przepisami, do których należy się odwołać ustalając adekwatność kary, są niewątpliwie regulacje określające dyrektywy tzw. sądowego wymiaru kary oraz okoliczności, jakie sąd winien mieć na uwadze podejmując decyzję w tej kwestii. Do tych regulacji należą przede wszystkim przepisy zawarte w:

• 53 k.k. – sądowe dyrektywy wymiaru kary
• 54 k.k. – zasady wymiaru kary dla nieletniego lub młodocianego, jeżeli skazany jest osoba młodocianą
• 58 k.k. – zasada prymatu kar wolnościowych
• 60 k.k. – nadzwyczajne złagodzenie kary
• 64 k.k. –  wymiar kary w warunkach recydywy szczególnej podstawowej i wielokrotnej

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 kwietnia 1985 r., V KRN 178/85, OSNKW 7-8/1985, poz. 60 uznał, że zarzut niewspółmierności kary, jako zarzut z kategorii ocen, można zasadnie podnosić wówczas: gdy kara jakkolwiek mieści się w granicach ustawowego zagrożenia, nie uwzględnia w sposób właściwy zarówno okoliczności popełnienia przestępstwa, jak i osobowości sprawcy, innymi słowy – gdy w społecznym odczuciu jest karą niesprawiedliwą.

Rażąca niewspółmierność kary a zasady wymiaru kary

Rażąca niewspółmierność kary, o jakiej mowa w art. 438 pkt 4 kpk, zachodzić może tylko wówczas, gdy na podstawie ujawnionych okoliczności, które powinny mieć zasadniczy wpływ na wymiar kary, można było przyjąć, iż zachodziłaby wyraźna różnica pomiędzy karą wymierzoną przez sąd pierwszej instancji a karą, jaką należałoby wymierzyć w instancji odwoławczej w następstwie prawidłowego zastosowania w sprawie dyrektyw wymiaru kary przewidzianych w art. 53 k.k. oraz zasad ukształtowanych przez orzecznictwo (tak: Sąd Najwyższy w orzeczeniu sygn. akt III KR 254/73, OSNPG 1974, nr 3-4, poz. 51; aprobata tego stanowiska: M. Cieślak, Z. Doda, Przegląd orzecznictwa, Pal. 1975, z. 3, s. 64).

Sądowe zasady wymiaru kary stanowią, że sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych w ustawie, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu, okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące, cele kary w zakresie społecznego oddziaływania, a także cele zapobiegawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do skazanego. Dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy (art. 53 § 1 kk).

Wymierzając karę, sąd uwzględnia w szczególności (art. 53 § 2 kk):

• motywację i sposób zachowania się sprawcy
• popełnienie (zwłaszcza) przestępstwa na szkodę osoby nieporadnej ze względu na wiek lub stan zdrowia
• popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim
• rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków
• rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa
• właściwości i warunki osobiste sprawcy
• sposób życia przed popełnieniem przestępstwa
• zachowanie się po popełnieniu przestępstwa
• staranie (zwłaszcza) o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości
• zachowanie się pokrzywdzonego

Wymierzając karę sąd bierze także pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem (art. 53 § 3 kk).

Okoliczności obciążające przy wymiarze kary

Okolicznościami obciążającymi przy wymiarze kary (po nowelizacji Kodeksu karnego, art. 53 § 2a, która wchodzi w życie 1 października 2023 r.), są:

• uprzednia karalność za przestępstwo umyślne lub podobne przestępstwo nieumyślne
• wykorzystanie bezradności, niepełnosprawności, choroby lub podeszłego wieku pokrzywdzonego
• sposób działania prowadzący do poniżenia lub udręczenia pokrzywdzonego
• popełnienie przestępstwa z premedytacją
• popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie
• popełnienie przestępstwa motywowanego nienawiścią z powodu przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej lub wyznaniowej ofiary albo z powodu jej bezwyznaniowości
• działanie ze szczególnym okrucieństwem
• popełnienie przestępstwa w stanie po spożyciu alkoholu lub środka odurzającego, jeżeli ten stan był czynnikiem prowadzącym do popełnienia przestępstwa lub istotnego zwiększenia jego skutków
• popełnienie przestępstwa we współdziałaniu z nieletnim lub z wykorzystaniem jego udziału

Okoliczności łagodzące przy wymiarze kary

Okolicznościami obciążającymi przy wymiarze kary (po nowelizacji Kodeksu karnego, art. 53 § 2b, która wchodzi w życie 1 października 2023 r.), są:

• popełnienie przestępstwa w wyniku motywacji zasługującej na uwzględnienie
• popełnienie przestępstwa pod wpływem gniewu, strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami zdarzenia
• popełnienie przestępstwa w reakcji na nagłą sytuację, której prawidłowa ocena była istotnie utrudniona z uwagi na okoliczności osobiste, zakres wiedzy lub doświadczenia życiowego sprawcy
• podjęcie działań zmierzających do zapobieżenia szkodzie lub krzywdzie, wynikającej z przestępstwa, albo do ograniczenia jej rozmiaru
• pojednanie się z pokrzywdzonym
• naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem lub zadośćuczynienie za krzywdę wynikłą z przestępstwa
• popełnienie przestępstwa ze znacznym przyczynieniem się pokrzywdzonego
• dobrowolne ujawnienie popełnionego przez siebie przestępstwa organowi powołanemu do ścigania przestępstw.

Nieuwzględnienie przez sąd powyższych okoliczności może stanowić o zastosowaniu kary rażąco wysokiej.

Znaczenie przymiotnika „rażący” przy niewspółmierności kary w ujęciu Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 marca 2017 r., sygn. akt III KK 395/16 wskazał, że przymiotnik „rażący” i rzeczownik „niewspółmierność”, w związku z tym, że nie mają w języku prawnym i prawniczym utrwalonego swoistego znaczenia, należy interpretować odwołując się do znaczenia nadawanego im w języku powszechnym.

Termin „rażący” w zależności od kontekstu, w jakim zostaje użyty, definiuje się w odniesieniu do czegoś negatywnego, ujemnego, do nieprawidłowości, sprzeczności jako „zbyt duży, oczywisty, wyraźny, bezsporny, niewątpliwy, rzucający się w oczy” – tak m.in.: B. Dunaj (red.): Współczesny słownik języka polskiego. O – Ż, Warszawa 2007; H. Zgółkowa (red.): Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. Tom 35, Warszawa 2002; S. Dubisz (red.): Uniwersalny słownik języka polskiego. P – Ś, Warszawa 2006; E. Sobol (red.): Wielki słownik języka polskiego, Warszawa 2006, a w odniesieniu do zjawisk zewnętrznych, podlegających odbiorowi zmysłowemu (w szczególności poprzez zmysł wzroku), jako „jaskrawy, oślepiający, bijący w oczy”. W związku z tym, że w sformułowaniu kodeksowym przymiotnik „rażąca” dookreśla pojęcie „niewspółmierności” niewątpliwym jest, że nasuwa się przede wszystkim jego rozumienie w pierwszym ze wskazanych wyżej znaczeń.

Charakterystyczne jest jednak to, że w całym szeregu orzeczeń sądowych oraz w piśmiennictwie, także i w kontekście niewspółmierności kary, przymiotnik „rażąca” przywoływany jest również w tym drugim rozumieniu, które zdaje się w jeszcze bardziej obrazowy sposób wyrażać nieakceptowalny stopień dysproporcji, który powinien zostać wykazany przez skarżącego przy odwoływaniu się do tej podstawy odwoławczej (tak: np. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz do artykułów 297-467, Warszawa 2011, s. 811-812 i tamże cytowane orzecznictwo).

Zasady wymiaru kary względem młodocianego sprawcy

Z art. 54 § 1 k.k. zasadnie wywodzi się, że skoro przy wymierzaniu kary młodocianemu prymatem winien być cel wychowawczy, orzeczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności wobec tej kategorii sprawców możliwe jest wyłącznie wówczas, gdy z okoliczności sprawy w sposób niewątpliwy wynika, że realizacja celu wychowawczego w ogóle nie jest możliwa. Tylko bowiem w takiej sytuacji dyrektywa z art. 54 § 1 k.k. przestaje wiązać (tak:  J. Majewski [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.): Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Cześć I. Komentarz do art. 1-52, Warszawa 2016, Komentarz do art. 32, teza 71).

Prymat celu wychowawczego nie oznacza oczywiście, że przy wymiarze kary należy pomijać pozostałe cele kary. Mogą być one jednak realizowane wyłącznie w takim stopniu, w jakim nie sprzeciwiają się lub nie ograniczają realizacji celu wychowawczego kary. Z tego też powodu, zasadnie wskazuje się, że nie można wymierzyć surowszej kary, niżby wynikało to z prymatu celu wychowawczego, z powołaniem się np. na szczególnie wysoki stopień społecznej szkodliwości czynu. (tak: np. W. Wróbel [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.): Kodeks karny. Część ogólna. Tom II. Część II. Komentarz do art. 53-116, Warszawa 2016, Komentarz do art. 54, teza 3).

Zarzut rażącej niewspółmierności kary a inicjatywa dowodowa

Zarzut niewspółmierności nie wymaga wskazania nowych, nieustalonych przez sąd okoliczności. Polegać bowiem może na wykazaniu, że okoliczności prawidłowo ustalone mają takie znaczenie i ciężar gatunkowy, których orzeczona kara bądź nie uwzględnia w ogóle, bądź uwzględnia je w stopniu niedostatecznym (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 października 1974 r., V KRN 78/74, OSNKW 12/1974, poz. 234).