Orzeczenie o sposobie korzystania z mieszkania po rozwodzie przez byłych małżonków
Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 kro). Obowiązek sądu orzekania ex officio w tych kwestiach ma charakter bezwzględny (tak: orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 1965 r. I CR 214/65 – OSPiKA 1966, poz. 104).
Powyższe uprawnienie ma charakter jedynie tymczasowy, a małżonek na podstawie rozstrzygnięcia o sposobie korzystania z mieszkania w wyroku rozwodowym uzyskuje jedynie faktyczną możliwość zamieszkiwania do czasu kiedy nie zamieszka w innym lokalu lub gdy drugi małżonek zasadnie nie skorzysta z możliwości eksmitowania byłego małżonka. Użycie w przepisie sformułowania „przez czas wspólnego zamieszkiwania” nakłada na małżonka, nie posiadającego tytułu prawnego do mieszkania, obowiązek dołożenia wszelkich starań aby zaspokoić swoje potrzeby mieszkaniowe w inny sposób np. przez wynajem lokalu mieszkalnego.
O zakresie i sposobie korzystania przez małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania w czasie trwania procesu rozwodowego sad może orzec w formie zabezpieczenia.
Sposób podziału mieszkania przez sąd przy rozwodzie
Sąd może przydzielić rozwiedzionym małżonkom określone części wspólnego mieszkania, w którym nadal żyją (art. 58 § 2 zd. 1). To rozwiązanie tymczasowe, które ma taki skutek, jak podział rzeczy quoad usum. Sąd może też ustalić nakazy lub zakazy dla małżonków, które mają regulować ich wzajemne stosunki w czasie wspólnego zamieszkiwania*.
W sentencji wyroku rozwodowego sąd dokładnie wskazuje, które pomieszczenia z wspólnego mieszkania mają być używane tylko przez jednego z rozwiedzionych małżonków, a które mają być nadal wspólnie używane przez oboje.
Rodzaj lokalu objętego rozstrzygnięciem o sposobie korzystania po rozwodzie
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 czerwca 1983 roku sygn. akt I CR 208/83 wskazał, że rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania obejmuje w zasadzie każde mieszkanie rozwiedzionych małżonków, znajdujące się w ich dyspozycji, niezależnie od rodzaju, a nawet istnienia tytułu prawnego. Rozstrzygnięcie to reguluje tylko stosunki faktyczne między rozwodzącymi się małżonkami przez czas wspólnego zamieszkiwania.
Orzeczenie o sposobie korzystania z mieszkania po rozwodzie a potrzeby dzieci
Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej (art. 58 § 4 kro).
Sąd Najwyższy w wytycznych z dnia 28 września 1963 r. (III CO 33/62, LexPolonica nr 355785, OSNCP 1964, nr 2, poz. 22) stwierdził, że stosownie do okoliczności konkretnej sprawy, a zwłaszcza w razie niemożności wyodrębnienia poszczególnych części mieszkania do korzystania przez każde z małżonków, sąd powinien rozważyć potrzebę zamieszczenia w sentencji wyroku rozwodowego odpowiednich nakazów lub zakazów (np. zakazu wprowadzania do wspólnego mieszkania osób trzecich), zapewniających ochronę małżonka, zmuszonego do dalszego współmieszkania z rozwiedzionym małżonkiem, przed możliwą z jego strony samowola.
Jeśli sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, to ma to decydujące znaczenie dla podziału mieszkania quoad usum. Rodzic ten dostaje większą część mieszkania, proporcjonalnie do jego potrzeb*.
Czasowa nieobecność małżonka w mieszkaniu podlegającym podziałowi
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 marca 2003 r., II CK 91/02, LEX nr 78825 uznał, że o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania sąd orzeka w zasadzie wtedy, gdy w chwili wydania wyroku rozwodowego małżonkowie zajmują to mieszkanie, tzn. faktycznie z niego korzystają. Jednakże sąd może orzec o sposobie korzystania z tego mieszkania także w wypadku, gdy małżonek nie przebywa w nim tylko przejściowo, w szczególności gdy – nie rezygnując ze wspólnego mieszkania – zmuszony był je opuścić.
Naganne zachowanie małżonka
W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka (art. 58 § 2 kro).
Eksmisja byłego małżonka
Przydzielenie rozwiedzionemu małżonkowi na podstawie art. 58 § 2 zd. 1 kro do korzystania wyodrębnionej części wspólnie zajmowanego mieszkania, jeżeli nie posiada on jakiegokolwiek prawa do tego lokalu, nie może stanowić skutecznego zarzutu niweczącego żądanie drugiego z małżonków oparte o dyspozycję art. 222 § 1 k.c. (roszczenie windykacyjne). Jednakże małżonek nie posiadający tytułu prawnego do mieszkania pozostaje pod ochroną przewidzianą w art. 28 1 kro i ustawie z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego (tak: Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 25 lutego 2011 r. I Ca 928/10).
Orzeczenie przy rozwodzie o sposobie korzystania z mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków nie stanowi tzw. zarzutu hamującego żądanie wydania nieruchomości, ponieważ tym sposobem rozwiedziony małżonek nie uzyskuje uprawnienia do lokalu a jedynie możliwość tymczasowego w nim zamieszkiwania (tak: Sąd Rejonowy w Kwidzynie w wyroku z dnia 9 maja 2016 r., sygn. akt I C 512/15).
Definicja pojęcia wspólnego mieszkania
Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 13 stycznia 1978 r., III CZP 30/77 (OSNC 1978, nr 3, poz. 39), wyjaśniając znaczenie pojęcia wspólnego mieszkania (art. 58 § 2 k.r.o.), wskazał, że w porównaniu z zakresem znaczenia tego terminu, przyjmowanym w związku z orzekaniem o sposobie korzystania z mieszkania na czas wspólnego przebywania w nim rozwiedzionych małżonków, jest ono węższe, gdyż nie obejmuje mieszkania należącego do odrębnego majątku tego z małżonków, przeciwko któremu skierowane jest żądanie orzeczenia eksmisji.
Sąd podniósł, że żaden z obowiązujących przepisów prawa cywilnego nie uzasadnia dopuszczalności orzeczenia eksmisji uprawnionego do mieszkania, np. jego właściciela, przez osobę, której do przedmiotu żądania nie przysługuje jakikolwiek tytuł prawny. Nie ma natomiast przeszkody do orzeczenia w wyroku rozwodowym eksmisji z mieszkania stanowiącego przedmiot wspólności ustawowej. Przyjęty w tej uchwale pogląd został w zasadzie jednolicie zaakceptowany przez doktrynę.
Eksmisji małżonka któremu przysługuje lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego stanowiące jego majątek osobisty
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 lipca 2008 r., sygn. akt III CZP 73/08 w odpowiedzi na zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie, w treści: czy w świetle art. 58 § 2 kro dopuszczalne jest orzeczenie w wyroku rozwodowym eksmisji małżonka któremu przysługuje lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, stanowiące jego majątek osobisty wskazał, że w wyroku orzekającym rozwód nie można orzec eksmisji małżonka, któremu przysługuje lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, stanowiące jego majątek osobisty (art. 58 § 2 k.r.o.).
W przywołanej sprawie pozwany znęcał się nad rodziną i w związku z tym był tymczasowo aresztowany. Strony mieszkały w spółdzielczym lokalu mieszkalnym typu lokatorskiego, stanowiącym majątek osobisty pozwanego. Pozwany otrzymał ten lokal w spadku po babce przed zawarciem związku małżeńskiego i on był członkiem spółdzielni.
Art. 28 1 kro, który stanowi, że jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednemu małżonkowi, drugi jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny. Z chwilą wypełnienia hipotezy wynikającej z niego normy uprawnienie to powstaje ex lege, ma jednak charakter pochodny; jego istnienie zależy od prawa podmiotowego do lokalu drugiego małżonka.
Ten tytuł prawno-rodzinny odpada jednak m.in. na wypadek ustania małżeństwa, dlatego unormowanie zawarte w art. 28 1 kro nie przemawia za dopuszczalnością orzekania w wyroku rozwodowym eksmisji małżonka wyłącznie uprawnionego do lokalu. Pogląd przeciwny byłby nieracjonalny chociażby z tego względu, że eksmitowany wyrokiem rozwodowym małżonek, dysponujący wyłącznym tytułem prawnym do mieszkania, mógłby natychmiast po jego prawomocności wystąpić z żądaniem opuszczenia mieszkania przez byłego małżonka.
Lokatorskie uprawnienia byłego małżonka
W literaturze zaaprobowany został pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2006 r., V CSK 185/05 (OSNC 2006, nr 12, poz. 208), że małżonek, którego prawo do korzystania z mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny wynika z art. 281 k.r.o. jest lokatorem w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 lipca 2008 r., sygn. akt III CZP 73/08 uznał, że skoro z chwilą orzeczenia rozwodu małżonek traci uprawnienie do korzystania z mieszkania wynikające z unormowania zawartego w art. 281 k.r.o., to tym samym traci status lokatora w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l. Wprawdzie w takim wypadku w razie żądania eksmisji powódki przez pozwanego przysługiwałaby jej ochrona związana z uprawnieniem do lokalu socjalnego oraz do tzw. moratorium zimowego (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2003 r., II CK 91/02, nie publ.), niemniej z chwilą rozwiązania małżeństwa przez rozwód i automatycznej utraty statusu współlokatora przestaje być uprawniona do żądania na podstawie art. 13 ust. 2 u.o.p.l. eksmisji byłego małżonka wyłącznie uprawnionego do lokalu.
Warunki przyznania mieszkania jednemu z małżonków
Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe (art. 58 § 2 kro).
Określenie o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania w drodze ugody sądowej
W doktrynie przyjmuje się, że w drodze ugody sadowej można także określić sposób korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez rozwodzących się małżonków, a także podzielić wspólne mieszkanie albo przyznać je jednemu z nich (tak: J. I gnatowicz, Orzekanie w procesie rozwodowym o małżeńskich sprawach majątkowych w świetle orzecznictwa, Studia cywilistyczne, 32/1982., s. 182 i n.).
Ustalenie sposobu korzystania z mieszkania a rozliczenia pieniężne
Art. 58 § 2 kro nie przewiduje dokonywania w wyroku rozwodowym związanych z mieszkaniem rozliczeń pieniężnych. Dlatego też takich rozliczeń sąd może dokonać tylko na zgodne żądanie rozwodzących się małżonków i w sposób przez nich uzgodniony. W braku porozumienia w tym przedmiocie, każde z rozwiedzionych małżonków może dochodzić stosownych rozliczeń w postępowaniu o podział majątku wspólnego. Również określenie przez sąd, w jakim zakresie każde z rozwiedzionych małżonków ma ponosić wydatki związane ze wspólnie zajmowanym mieszkaniem, może nastąpić tylko na ich zgodne zadanie i tylko ze skutkiem prawnym miedzy nimi (teza IX wytycznych Sądu Najwyższego z 1978 r.).
Egzekucja rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu stron
Prawomocne rozstrzygniecie o wspólnym mieszkaniu stron podlega egzekucji w trybie art. 1046 kpc, a wyjątkowo – gdy chodzi o zamieszczone przy określeniu sposobu korzystania z mieszkania nakazy lub zakazy – w trybie art. 1051 k.p.c. Dlatego tez sentencja wyroku rozwodowego w tej części powinna odpowiadać wymaganiom tytułu egzekucyjnego (tak: uzasadnienie tezy X wytycznych Sądu Najwyższego z 1978 r.).
W tym względzie w orzeczeniu określającym quoad usum – sposób korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania, w orzeczeniu dokonującym – na zgodny wniosek stron – definitywnego podziału wspólnego mieszkania oraz w orzeczeniu o przyznaniu takiego mieszkania jednemu z małżonków należy orzec również o wydaniu mieszkania lub jego wydzielonej części, a w miarę potrzeby określić termin wydania.
Z kolei w celu uniknięcia wątpliwości co do tego, czy chodzi o podział definitywny (art. 58 § 2 zd. 3), czy tez o tymczasowe oznaczenie sposobu rozdzielonego korzystania ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2 zd. 1), należy w drugim z tych rozstrzygnięć wyraźnie zaznaczyć, że sąd określa sposób korzystania ze wspólnego mieszkania przez dokonanie prowizorycznego podziału obowiązującego przez czas wspólnego zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków.
Nieorzekanie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania
W razie uznania przez sąd braku merytorycznych podstaw rozstrzygania o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwiedzionych małżonków przez czas ich wspólnego zamieszkiwania, sąd zamieszcza w sentencji wyroku rozstrzygnięcie negatywne, że nie orzeka o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania przez rozwiedzionych małżonków. Umożliwia to stronom zaskarżenie tego negatywnego rozstrzygnięcia (tak: teza XI ust. 3 wytycznych Sąd Najwyższy z 1978 r.).
W osobnym postępowaniu rozliczeniowym między byłymi małżonkami może być ważne orzeczenie, które określa, w jakim stosunku każdy z byłych małżonków powinien partycypować w kosztach utrzymania mieszkania*.
Podział własności mieszkania przy rozwodzie
Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, w tym będącego jego składnikiem mieszkania, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 kro).
