Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego

Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego jest jedną z możliwych dróg  wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego.  

Pojęcie ograniczonych praw rzeczowych

Stosownie do art. 244 § 1 kc ograniczonymi prawami rzeczowymi są: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipoteka.

Cechą szczególną ograniczonych praw rzeczowych jest to, że są one skuteczne wobec wszystkich oraz, że treść wynikających z nich uprawnień i obowiązków jest ustawowo określona. Ustawodawca wiec nie tylko decyduje o włączeniu prawa do katalogu zawartego w art. 244, ale także wskazuje ich cechy charakterystyczne (tak: E. Gniewek, w: System P.P., t. 4, 2005, s. 340-341; J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, s. 192-193). W tym znaczeniu zasada swobody umów doznaje zatem ograniczenia.

Skutek zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego

W przepisach ogólnych Kodeksu cywilnego dotyczących ograniczonych praw rzeczowych widnieje przepis art. 246. § 1 stanowiący, że jeżeli uprawniony zrzeka się ograniczonego prawa rzeczowego, prawo to wygasa.

Natura oświadczenia o zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego

Oświadczenie o zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego jest jednostronną czynnością prawną. Odnosi więc skutek wtedy, gdy właściciel rzeczy obciążonej mógł zapoznać się z tym oświadczeniem. Zgoda właściciela rzeczy na zrzeczenie się prawa, lub jej brak,  jest przy tym irrelewantna.

Forma oświadczenia o zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego

Kodeks cywilny nie zastrzega szczególnej formy oświadczenia o zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego. Wola zrzekającego się może być więc wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny.

W przypadku natomiast, gdy ograniczone prawo zostało ustanowione na nieruchomości i wpisane do księgi wieczystej, zastosowanie znajduje przepis art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowiący, że wpis może być dokonany na podstawie dokumentu z podpisem notarialnie poświadczonym, jeżeli przepisy szczególne nie przewidują innej formy dokumentu. Przez wpis traktuje się tu również wykreślenie wpisu z księgi wieczystej (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 4 września 2013 r., Sygn. akt II Ca 691/13).

Podmiot do którego powinno być kierowane oświadczenie o zrzeczeniu się służebności lub użytkowania

Według art. 246 § 1 zdanie drugie k.c. oświadczenie o zrzeczeniu się ograniczonego prawa rzeczowego powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej.

Sąd w sporach wynikłych na gruncie zrzeczenia się takiego prawa winien więc poczynić ustalenia, komu przysługuje prawo własności rzeczy obciążonej oraz czy jest to podmiot tożsamy z adresatem oświadczenia zrzekającego się ograniczonego prawa rzeczowego.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 lutego 2018 r., Sygn. akt I CSK 213/17, dokonaniu takich ustaleń w sprawie wniosku o wpis w księdze wieczystej nie stoi na przeszkodzie art. 626 8 § 2 kpc stanowiący, że rozpoznając wniosek o wpis sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Jak bowiem wynika z przytoczonego przepisu, rozpoznając wniosek o wpis sąd bada między innymi właśnie treść księgi wieczystej, w której wpis ma być dokonany.

Konsensualny charakter zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego

Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego ma charakter konsensualny. Jego wygaśnięcie powodowane jest bowiem mocą samego oświadczenia uprawnionego. Wyjątek zachodzi tu w przypadku ograniczonych praw rzeczowych ustanowionych na nieruchomości, jeżeli prawa te ujawnione były w księdze wieczystej. W takim wypadku wygasają dopiero z chwila ich wykreślenia.

Przypadek ujawnienia ograniczonego prawa rzeczowego w księdze wieczystej

Zgodnie z art. 246 § 2 kc, gdy ograniczone prawo rzeczowe ujawnione było w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia potrzebne jest wykreślenie z księgi wieczystej. Tym samym nie wystarczy zatem samo złożenie przez uprawnionego oświadczenia o zrzeczeniu się przysługującego mu ograniczonego prawa rzeczowego. Dopóki prawo takie nie zostanie wykreślone z księgi wieczystej, nie sposób uznać, że wygasło. Wpis do księgi wieczystej ma bowiem charakter konstytutywny (tak: wyrok Sądu Rejonowego Szczecin-Centrum w Szczecinie z dnia 7 grudnia 2017 r., Sygn. akt X GC 2011/17).

Wykreślenie wpisu ograniczonego prawa rzeczowego z księgi wieczystej jest obligatoryjne dla jego wygaśnięcia, nawet jeżeli wpis nie stanowił przesłanki powstania tego prawa.

Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego w stosunku do części nieruchomości

Z zasady ograniczone prawa rzeczowe obciążają całą nieruchomość. Oświadczenie zrzekającego się prawa musi zatem odnosić się do nieruchomości obciążonej jako całość. Dokonanie przez uprawnionego zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego jedynie w stosunku do części nieruchomości (rzeczy), nie jest skuteczne.  

Powyższe, w stosunku do służebności, potwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 lipca 2017 r., sygn. akt V CSK 598/16, nieopubl) stwierdzając, że nie jest możliwe ustanowienie służebności gruntowej na rzecz działek ewidencyjnych wchodzących w skład nieruchomości władnącej. Możliwe jest to jedynie na rzecz całej nieruchomości władnącej. Okoliczność tę musi uwzględnić podmiot składający oświadczenie o zrzeczeniu się służebności, który własnym tylko oświadczeniem nie może doprowadzić do zmiany treści służebności obciążającej konkretną nieruchomość (a do tego prowadziłoby identyfikowanie tylko działek wchodzących w skład nieruchomości władnącej, na których – zgodnie z oczekiwaniami uprawnionego – prawo miałoby się utrzymać i takich, na których miałoby wygasnąć), lecz co najwyżej zrzec się przysługującego mu uprawnienia co do całego przedmiotu obciążenia.  

Wynika to stąd, że identyfikacja działek ewidencyjnych w oświadczeniu o ustanowieniu służebności ma charakter jedynie informacji precyzującej treść służebności, ale nie ma znaczenia z punktu widzenia przedmiotu obciążenia tym prawem.

Odnośnie użytkowania, Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18 marca 2015 r., sygn. akt VI ACa 855/14, stwierdził, że nawet ograniczenie wykonywania użytkowania nieruchomości do określonej części nie zmienia tego, że użytkowanie nadal obciąża całą nieruchomość.

Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego a skarga pauliańska

Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego należy wykładać w aspekcie przesunięcia majątkowego – wyjścia prawa lub rzeczy z majątku dłużnika lub unicestwienia obowiązku obciążającego osobę trzecią. Uszczuplenie majątku dłużnika w wymiarze wartościowym odpowiada korzyści osoby trzeciej, także liczonej w wymiarze wartościowym. Obejmuje ono również zwolnienie nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej od obciążenia ograniczonym prawem rzeczowym lub prawem wieczystego użytkowania (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 7 grudnia 1999 r., sygn. akt I CKN 287/09, z dnia 17 czerwca 2004 r., V CK 619/03 – nie publ.,  oraz z dnia 29 kwietnia 2015 r., sygn. akt IV CSK 459/14).

Prowadzi to do możliwości zastosowania przez wierzyciela instytucji skargi pauliańskiej w przypadku zrzeczenia się ograniczonego prawa rzeczowego przez dłużnika.

Wynagrodzenie za zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego

Jeśli zrzeczenie się przez uprawnionego ograniczonego prawa rzeczowego następuje za wynagrodzeniem, uzyskana kwota stanowi przysporzenie majątkowe (dochód).

Zrzeczenie się własności

Ustawodawca przewidział tylko możliwość zrzeczenia się ograniczonych praw rzeczowych w trybie art. 246 § 1 k.c., natomiast możliwość zrzeczenia się prawa własności nieruchomości została wykluczona na mocy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r., sygn. akt K 9/04.