Zasady przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego (deliktu cywilnego) znajdują regulację w art. 442 1 kc
Pojęcie czynu niedozwolonego (deliktu) w prawie cywilnym
Kodeks cywilny w przepisach art. 415 – 449 określa pojęcie i konsekwencje dopuszczenia się czynu niedozwolonego (deliktu cywilnego) przez podmioty prawa cywilnego. Za podmioty prawa cywilnego rozumie się przy tym zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne oraz jednostki organizacyjne wskazane w art. 331 kc.
Ogólny charakter przepisu art. 442 1 kc w kwestii przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego (deliktu)
Przepisy art. 438 – 443 kc obejmują regulacje ogólnych zagadnień dotyczących czynów niedozwolonych w prawie cywilnym. Zagadnienia tam ujęte nie są związane z poszczególnymi typami czynów niedozwolonych. Jednym z takich przepisów ogólnych jest art. 442 1 kc.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z dnia z dnia 21 stycznia 2014 r., sygn. akt I ACa 663/13, termin przedawnienia, o którym mowa w art. 442 1 kc, dotyczy wszelkich roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, w tym też roszczeń majątkowych o naprawienie krzywdy niemajątkowej. Do kategorii roszczeń, które ulegają przedawnieniu w trybie art. 442 1 kc zalicza się też roszczenia majątkowe o zadośćuczynienie z art. 445 k.c. i art. 448 k.c. (tak tez: Komentarz do Kodeksu Cywilnego, G. Bieniek i in., Ks. III, Zobowiązania Tom I, Wyd. Praw. 1996 r., str. 346).
Trzyletni termin przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym
Zgodnie z art. 442 1 § 1 kc roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.
Przedawnienie roszczeń o naprawienie szkody na osobie
W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 442 1 § 3).
Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie
Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności (Art. 442 1 § 4 kc).
Rozumienie pojęcia „dowiedzenia się o szkodzie” przez poszkodowanego
O „dowiedzeniu się o szkodzie” można mówić wtedy, gdy poszkodowany zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody. Inaczej rzecz ujmując, gdy ma „świadomość doznanej szkody”.
Dowiedzenie się o szkodzie przyszłej przez poszkodowanego
Odnośnie natomiast szkody przyszłej, ta powstaje nie jednocześnie, lecz dopiero za jakiś czas po zdarzeniu powodującym powstanie szkody, jako jego konieczna konsekwencja. Dopóki tak rozumiane dowiedzenie się o szkodzie nie nastąpi, dopóty bieg przedawnienia w ogóle nie może się rozpocząć (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2011 r., sygn. akt IV CSK 46/11, niepubl.).
Sąd Najwyższy w wyroku z 24 kwietnia 2003 r., sygn. akt I CKN 300/2001, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 116, wskazał, że art. 442 1 § 1 zd. 1 k.c. wiąże rozpoczęcie biegu przedawnienia z kumulatywnym spełnieniem dwóch przesłanek, tj. powzięciem wiadomości przez poszkodowanego o szkodzie i o osobie obowiązanej do naprawienia szkody. Jednakże, aby można było dowiedzieć się o szkodzie, szkoda musi już wystąpić. Nie wystarcza świadomość poszkodowanego o powstaniu szkody w przyszłości, nawet gdy przyszła szkoda wydaje się być zdarzeniem nieuchronnym, szkoda majątkowa bowiem stanowi uszczerbek w majątku, obejmujący straty, które poszkodowany już poniósł (art. 361 § 2 k.c.) (tak: Gudowski Jacek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część Ogólna Opublikowano: LexisNexis 2014)
Sytuacja dowiedzenia się poszkodowanego o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody później niż o samej szkodzie
Zdanie pierwsze art. 442 1 § 1 kc wskazuje, że datę wymagalności roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym wyznacza uzyskanie wiedzy o dwóch faktach: po pierwsze – o szkodzie i po drugie – o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Uzyskanie wiedzy o obu tych faktach może nastąpić w jednym dniu, ale nie jest to regułą.
Jeżeli zatem poszkodowany dowie się o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody później niż o samej szkodzie, to ta późniejsza data wyznacza początek biegu terminu przedawnienia. W każdym jednak wypadku – jak wynika ze zdania drugiego tego przepisu – roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (tak: wyrok Sądu Najwyższego z 10 kwietnia 2002 r., sygn. akt IV CKN 949/2000, Biuletyn SN 2002, nr 11, s. 11).
Termin przedawnienia roszczeń z czynu niedozwolonego, gdy ten stanowi zbrodnię lub występek
Przepis art. 442 1 § 2 kc przewiduje dłuższy termin przedawnienia roszczeń z czynu niedozwolonego (deliktu), jeżeli szkoda jest wynikiem zbrodni lub występku.
W sytuacji, w której w postępowaniu karnym nie stwierdzono popełnienia przestępstwa, sąd cywilny ocenia, czy popełnione zostało przestępstwo, analizując istnienie podmiotowych i przedmiotowych znamion czynu karalnego (tak: wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1997 r., sygn. akt l CKN 308/97 i 21 listopada 2001 r., sygn. akt II UKN 633/00, OSNP 2003, Nr 17, poz. 422).
Jak powszechnie przyjmuje się w literaturze i orzecznictwie dokonywanie przez sąd cywilny własnych ustaleń dotyczących istnienia podmiotowych i przedmiotowych znamion przestępstwa, następuje według zasad przewidzianych w prawie karnym. Należy do nich między innymi bezprawność działania i wina sprawcy szkody (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2008 r., sygn. akt III CSK 193/08). Ustalenia w tym zakresie, jako elementy stanu faktycznego stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia, nie mogą być przedmiotem zarzutów kasacyjnych i podlegać kontroli w postępowania kasacyjnym (art. 398 3 § 1 kpc)
Przedawnienie roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego a zasada, że koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego
Przepis ogólny art. 118 kc mówi, że jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.
Powstało zatem zagadnienie, czy przepis art. 118 zd. 2 kc, co do przedawnienia przypadającego na ostatni dzień roku kalendarzowego, ma zastosowanie także do art. 442 1 k.c. (który to termin jest dłuższy niż 2 lata). Autor Mariusz Zelek w pracy opublikowanej w Transformacje Prawa Prywatnego 1/2022 ISSN 1641–1609 (wydawnictwo: Uniwersytet Jagielloński) pod tytułem „Moment upływu terminu przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym” wskazuje, że: „W dalszej kolejności trzeba zauważyć, że wprawdzie art. 442 1 k.c. stanowi regulację szczególną względem ogólnych przepisów o przedawnieniu zamieszczonych w art. 117 i n. k.c., to jednak nie jest tak, aby w odniesieniu do roszczeń deliktowych instytucję przedawnienia unormowano w art. 442 1 k.c. kompleksowo czy wyczerpująco.
Ten ostatni przepis swoją dyspozycją nie obejmuje całości materii dotyczącej przedawnienia roszczeń normowanej przez przepisy ogólne, w związku z czym wyłącza ich zastosowanie jedynie w zakresie określenia długości terminów przedawnienia, momentu, w którym termin przedawnienia roszczeń deliktowych rozpoczyna swój bieg oraz najwcześniejszej chwili upływu terminu przedawnienia niektórych roszczeń. W pozostałym zakresie do przedawnienia roszczeń deliktowych znajdą zastosowanie przepisy ogólne. Tym samym nie sposób uznać, że art. 442 1 k.c. przewiduje odstępstwo od mechanizmu wynikającego z art. 118 zd. 2 k.c., które miałoby polegać na tym, że upływ terminu przedawnienia roszczeń w nim wskazanych następuje w sposób liczony zgodnie z art. 112 k.c.”.
Zarzut przedawnienia w sprawach roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynu niedozwolonego (deliktu) a zasady współżycia społecznego
Stosownie do art. 5 kc nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że zastosowanie art. 5 kc obejmuje podniesienie zarzutu przedawnienia. Należy mieć na uwadze jednak to, że przepisy o przedawnieniu mają charakter stabilizujący stosunki prawne i gwarantują ich pewność. Dopuszczenie możliwości realizowania roszeń bez jakiegokolwiek ograniczenia w czasie prowadziłoby do sytuacji, w której strony pozostawałyby przez dziesiątki lat w niepewności co do swojej sytuacji prawnej (tak: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1991 r., sygn. akt III CRN 500/90).
Zgodnie z ugruntowanym stanowiskiem doktryny i judykatury norma art. 5 kc ma charakter wyjątkowy i może być zastosowana tylko po wykazaniu wyjątkowych okoliczności. Przy ocenie czy zarzut przedawniania roszczenia stanowi nadużycie prawa rozstrzygające znaczenie mają okoliczności konkretnego wypadku zachodzące po stronie poszkodowanego oraz osoby zobowiązanej do naprawienia szkody.
Judykatura wypracowała jednolite kryteria dla oceny czy podniesiony zarzut przedawnienia nie nosi znamion nadużycia prawa podmiotowego w rozumieniu art. 5 kc. Niezbędne jest rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia i przyczyn opóźnienia w wytoczeniu powództwa.
Nie jest wykluczone uwzględnienie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego jeżeli opóźnienie nie jest nadmierne i usprawiedliwione wyjątkowymi okolicznościami (tak: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10 marca 1993 r., sygn. akt III CZP 8/93 , oraz z dnia 11 października 1996 r., sygn. akt III CZP 76/96, lex 27450, wyrok Sądu Okręgowego w Koninie z dnia 3 listopada 2015 r., sygn. akt I C 201/15).
